Chiasme of kruisstelling in de Bijbel: Psalm 8, 9 en 109

Een chiasme of kruisstelling is een literaire stijlvorm die gebruikt wordt in de Hebreeuwse poëzie. Een chiasme is een repetitio met omkering. Bij repetitio worden (delen van) woorden of zinswendingen herhaald en een repetitio is de eenvoudigste vorm van een enumeratie - een stijlfiguur waarbij een opsomming wordt gebruikt om een bepaalde boodschap kracht bij te zetten, waarbij er sprake kan zijn van een opbouw met climax.

• Wat is een chiasme of kruisstelling?
• Chiasme in de Bijbel: De schoonheid van Psalm 8, 9 en 109
• Voorbeeld van een chiasme: Psalm 109:13
• Een ander voorbeeld: Psalm 9:8
• Complexere chiastische structuren: Psalm 8
• A-B-C-C-B-A-schema
• Uitwerking

Wat is een chiasme of kruisstelling?

Het woord 'chiasme' is afkomstig uit het Grieks: van de Griekse letter 'Chi', die geschreven wordt als 'X'. Er wordt van een chiamse gesproken als in de tweede helft van een vers de overeenkomstige termen of thema's in de eerste helft van het vers omgekeerd terugkomen. De volgorde van twee parallelle thema's worden omgekeerd, waardoor er een kruisstelling ontstaat.

Chiasme in de Bijbel: De schoonheid van Psalm 8, 9 en 109

De Bijbel is niet alleen een bron van wijsheid, maar ook een meesterwerk van taal en poëzie. Een van de meest fascinerende literaire technieken die we in de Bijbel tegenkomen, is het chiasme, ook wel kruisstelling genoemd. Deze stijlfiguur, die je onder andere kunt vinden in Psalmen zoals 8, 9 en 109, creëert een prachtige symmetrie in de tekst. Bij een chiasme wordt de volgorde van woorden of ideeën omgekeerd, waardoor er een spiegelbeeld ontstaat. Dit zorgt niet alleen voor een sterk visueel en retorisch effect, maar benadrukt ook de kern van de boodschap.

In Psalm 8 zien we hoe de schrijver begint en eindigt met lofprijzing voor Gods majesteit, terwijl het middendeel over de mens en zijn rol in de schepping gaat. Deze structuur zet het goddelijke en het menselijke tegenover elkaar, maar laat ze tegelijkertijd in harmonie samenwerken. Psalm 9 gebruikt een vergelijkbare opbouw om de rechtvaardigheid van God te benadrukken, waarbij recht en onrecht elkaar afwisselen. In Psalm 109, een van de meest intense wraakpsalmen, wordt het chiasme ingezet om de diepe contrasten tussen goed en kwaad, zegen en vloek, genadeloos te verwoorden.

Deze kruisstellingen zijn meer dan alleen een mooie vorm; ze laten de lezer stilstaan bij de diepere betekenis van de tekst. Ze nodigen ons uit om zowel de balans als de spanning tussen tegenstellingen te zien, en om de kracht van woorden in een nieuw licht te begrijpen. In dit artikel nemen we je mee op een ontdekkingstocht door deze bijzondere psalmen en hun verborgen symmetrie, en laten we zien hoe het chiasme een krachtige sleutel is tot het begrijpen van de Bijbelse poëzie.

Voorbeeld van een chiasme: Psalm 109:13

Een voorbeeld van een chiasme uit Psalm 109:13:

• "Dat zijn nakomelingen uitgeroeid worden; hun naam worde uitgedelgd in het andere geslacht."

Dit is een synoniem parallellisme, waarbij in de tweede regel met andere doch overeenkomende bewoordingen, het thema in het eerste vers wordt herhaald. Wat in de aangehaalde psalmvers opvalt, is zoals gezegd dat de volgorde van de twee delen van de eerste regel, in de tweede regel worden omgekeerd. Er is sprake van een chiasme of kruisstelling (zie afbeelding - klik erop voor vergroting).

'Zijn nakomelingen' in het eerste deel van de eerste zin (deel A) correspondeert inhoudelijk met 'in het andere geslacht' tweede deel van de tweede zin. 'Uitgeroeid worden' in het tweede deel van de eerste zin (deel B), loopt parallel aan 'hun naam worden uitgedelgd', eerste gedeelte tweede zin. Een chiasme kan dus omschreven worden als een vorm of patroon onder het rijmschema A-B-B-A, waarbij de delen A en B in de tweede regel verwisseld zijn; de informatie wordt kruislings aangeboden.

Een ander voorbeeld: Psalm 9:8

Het chiastisch structureren van versregels geeft aan een tekst een poëtisch accent, zonder dat daarbij de moeilijkheidsgraad sterk wordt verhoogd. Het is een eenvoudig hulpmiddel om een tekst dichterlijke schoonheid mee te geven. Een zeer mooi en eenvoudig voorbeeld van een chiasme treffen we aan in Psalm 9:8:

De Heer is koning voor altijd,
voor eeuwig zit hij op zijn troon.

Complexere chiastische structuren: Psalm 8

A-B-C-C-B-A-schema

Er komen ook complexere constructies voor, zoals het schema A-B-C-C-B-A. Soms komt het voor dat een groter gedeelte chiastisch gestructureerd wordt. Een voorbeeld daarvan is Psalm 8, waar we tevens een A-B-C-C-B-A-patroon aantreffen.(1)

A. Gods heerlijke naam: (vers 2a) HEER, onze Heer, hoe machtig is uw naam overal op aarde.

B. Gods heerschappij: (vers 2b) Uw hemelhoge pracht wordt zelfs bezongen (vers 3) door de mond van kind en van zuigeling. Een hoge burcht trok U op tegen uw tegenstanders, de wraakzuchtige vijand sloeg U terug. (vers 4 ) Als ik de hemelkoepel zie, door uw vingers gevormd, als ik maan en sterren zie, door U daar aangebracht:

C. De lage status van de mens: (vers 5) wat is de mens, dat U aan hem denkt, en het mensenkind, dat U voor hem zorgt?

C. De hoge status van de mens: (vers 6) U hebt van de mens bijna een god gemaakt, omkranst met glorie en pracht.

B. De heerschappij van de mens: (vers 7) U laat hem heersen over het werk van uw handen, alles hebt U aan zijn voeten gelegd, (vers 8) kleinvee en grootvee, allemaal, en ook de dieren in het wild, (vers 9) vogels van de hemel en vissen van de zee, alles wat de oceaan doorkruist.

A. Gods heerlijke naam: (vers 10) HEER, onze Heer, hoe machtig is uw naam overal op aarde.

Uitwerking

De verzen 3 en 4 zetten de scheppende almacht van God tegenover het rentmeesterschap van de mens in de verzen 7-9, de mens is als Gods evenbeeld tot heer en meester over Zijn schepping aangesteld. Vers 5 van de Psalm - de nietigheid van de mens (t.o.v. de heerlijkheid en macht van Gods schepping), contrasteert sterk met de daaropvolgende tekst over de hoge positie van de mens. Al deze wervelende gedachten beginnen en eindigen met een lofprijzing: "HEER, onze Heer, hoe machtig is uw naam overal op aarde." De verzen 2 en 10 beschrijven kort en krachtig Gods heerlijke naam - het bundelt de gedachten van de psalmist samen. De gehele schepping getuigt van de almacht en de wijsheid van God.

Noot:

1. Bill T. Arnold & Bryan E. Beyer: In ontmoeting met het Oude Testament - Een historisch en theologisch overzicht; Groen, Heerenveen, 2008, p. 285.

Lees verder

• Parallellisme in Prediker & Psalmen: Parallellisme in bijbel
• Acrostichon in de bijbel: in Psalm 119 en klaagliederen
• Het hooglied van Salomo: een liefdesgedicht of liefdeslied
• Psalm 23 - De Heer is mijn herder (Jezus is de goede herder)
• Tora (wet): manier van leven + heilig, rechtvaardig en goed