Literatuur: Verlichting, Romantiek en Realisme

De Nederlandse literatuurgeschiedenis begon zich in de Middeleeuwen te ontwikkelen en heeft sindsdien vele veranderingen meegemaakt. Deze interessante ontwikkelingen hebben geleid tot de literatuur die vandaag de dag geschreven wordt. In dit artikel aandacht voor Nederlandse literatuur ten tijde van de verlichting, de romantiek en het realisme.

Voor het aanbreken van de verlichting.

De geschiedenis van de Nederlandse letterkunde gaat terug tot in de Middeleeuwen. Vanaf dat moment is men namelijk verhalen op gaan schrijven en werden deze niet langer alleen voorgedragen. Allereerst was de literatuur vooral bestemd voor de adel. Daarom wordt het eerste blok van de middeleeuwse literatuur ook wel de Adellijke letterkunde genoemd. Daarna, rond 1300, was literatuur meer op de burgerij gericht. De naam van dit blok is de Burgerlijke letterkunde. Na het einde van Middeleeuwen nam Nederland de Italiaanse trend, de renaissance, over in haar kunsten. Allereerst hadden we te maken met de vroeg-renaissance, maar als snel brak er een bloeitijd aan voor de renaissance. Na verloop van tijd, veranderde er weer het een en ander in de literatuur: het classicisme brak aan. Vanaf 1730 veranderde er opnieuw veel, nu zou de literatuur vallen in de categorie verlichting.

De verlichting

De verlichting is een periode die in de Nederlandse literatuur grofweg van 1730 tot 1800 loopt. Het doel van de verlichting was het vrijmaken en ontplooien van de gewone burger. Deze moest vertrouwen op zijn ervaring, zijn zintuigen en zijn gezonde verstand. Op deze manier zou hij verlicht worden. Alles moest nuttig zijn, dit had grote voordelen van de samenleving. Ratio was het sleutelwoord van deze tijd. Het eerste dat het verlichtingsgenre bracht waren spectatoriale tijdschriften.

Tegenwoordig wordt de verlichting gezien als de periode die nodig was om van het classicisme terecht te komen in de romantiek. Was de burger ten tijde van het classicisme maar een deel van het geheel, in de romantiek was hij een opzichzelfstaand individu.

Rationalisme
Rationalisme is cruciaal ten tijde van de verlichting. Men gelooft dat het mogelijk is om met verstand (ratio) volwaardige kennis te verwerven. Rede is de ware bron van kennis. Waarnemingen bevestigen wat er al vast stond door rede.

Empirisme
Een ander belangrijk begrip is het empirisme. Dit betekent dat ervaring de oorsprong is van alle kennis. Een pasgeboren mens heeft geen kennis, na verloop van tijd zal deze tot hem komen door ervaring.

Auteurs en werk uit de verlichting

Een van de belangrijkste auteurs uit de verlichting is Justus van Effen, de stichter van het eerste spectatoriale tijdschrift: de Hollandsche spectator. In dit blad worden literaire werken bekritiseerd. Het is een kans voor onbekend schrijvers om door te breken via de spectator

Ook Hieronymus van Alphen is zeer bekend geworden door zijn werk. Van Alphen schreef gedichten voor kinderen waaruit zij dingen moesten leren: goede deugden. Het bekendste gedicht uit deze reeks is wellicht Jantje zag eens pruimen hangen.

Ook briefromans waren erg in trek in de verlichten. Twee dames, Betje Wolf en Aagje Deken, werden heel beroemd met hun zedenkundige briefroman Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart. Hierin schrijven zij voornamelijk hoe een vrouw zich goed hoort te gedragen.

Een bekende sentimentele schrijver is Rhijvis Feith die met zijn toneelstuk Julia doorbrak.

De romantiek

Aan het einde van de achttiende eeuw ontstond er in Europa een nieuwe stroming, de romantiek. De romantiek was een aanval op het classicisme en had niet veel te maken met de term waarmee wij het woord romantisch vandaag de dag associëren. Een romanticus gebruikt altijd zijn gevoel en niet zijn ratio. Hij denkt in extremen. Hij is zowel door kwaad als goed gefascineerd en denkt met weemoed terug aan het verleden. In zijn dromen zet hij dat het in die tijd veel beter was. Een romanticus schrijft over mooi en lelijk, de dood en het leven, gebruikt humor, maar ook ernst. Verder verlangt hij naar ontsnapping uit zijn leven: escapisme. Ook tegenwoordig is de invloed van de romantiek nog goed terug te zien in onze literatuur.

Sentimentalisme
Ten tijde van de romantiek wordt het gevoel steeds belangrijk. Zonder gevoel is een mens geen volwaardig mens, beweerd men. Door te voelen wordt men zich bewust van zijn morele plichten.

Nationalisme
Ook het nationalisme werd erg belangrijk. Vooral politiek gezien. Onder invloed van de nationalistische gedachten werd het ABN ingevoerd. Mensen vonden het glorieuze verleden van Nederland belangrijk en keek daar met weemoed naar terug. Typisch een kenmerk van romantici.

Reveil
Het reveil was een protestants-christelijke beweging uit Zwitserland die in Nederland populair werd. Het reveil was tegen de verlichting en wilde dat men simpel bleef. Reveildichters predikte deze boodschap in hun gedichten.

Auteurs en werken uit de romantiek

In de romantiek vond een leesrevolutie plaats. Het gewone volk kon in deze tijd namelijk ook boeken kopen omdat deze niet langer ontzettend duur waren. Auteurs die schreven ten tijde van de romantiek zijn te verdelen in twee stromingen. De ene richting neigde naar het reveil, terwijl de andere hun heil zochten in historische romans.

Het waren vooral dichters die het reveil volgden. Zijn vonden religie de ware bron van kennis. Een goed voorbeeld van een dichter die dit beweerde was I. Da Costa.

Mensen die proza schreven baseerde hun werk op het werk van Walter Scott. Deze auteur werd bekend met historische verhalen. Twee bekende auteurs die in dit genre schreven zijn Hendrik Conscience (de leeuw van Vlaenderen of de slag der gulden sporen) en Jacob van Lennep.

Het realisme

In het realisme gaat het erom om situaties zo realistisch mogelijk weer te geven. Men wil geen dromerige taferelen die zo populair zijn onder de romantici. Het moet realistisch en simpel zijn. Hoofdpersonen zijn normale mensen, geen historische of fantastische helden. Hoewel het realisme in veel opzichten een tegenpool is van de romantiek, gebruikt het ook veel aspecten uit die stroming, zaken als de dood bijvoorbeeld.

Heel belangrijk in het realisme bleven gevoel en verbeelding. Ook werd er veel humoristische literatuur geschreven, deze humor was vaak heel zwartgallig. Ook werden er tijdens het realisme maatschappelijke problemen beschreven.

Auteurs en werken in het realisme

De twee bekendste auteurs uit het realisme zijn Piet Paaltjens en Multatuli. Piet Paaltjens schreef veel humoristische gedichten. Zijn bekendste bundel is snikjes en grimlachjes. Het lot van Piet Paaltjens (een pseudoniem) was niet goed, hij hing zichzelf op.

Multatuli schreef misschien wel het bekendste Nederlandse boek ooit. Van zijn hand verscheen namelijk Max Havelaar of de koffijveiligingen der Nederlandsche handelsmaatschappij. In dit boek uitte Multatuli veel kritiek op de Nederlandse regering over de manier waarop men omging met de bevolking van Indonesië. Het genre waarin Multutuli (ook een pseudoniem) schreef heet tendensliteratuur.