De Cultuur van de Maori

Doordat Nieuw Zeeland zo afgelegen ligt ontwikkelden de eerste bewoners, de Maori, een unieke eigen cultuur. Veel van de begrippen uit deze cultuur zijn moeilijk goed over te brengen aan mensen die niet zelf in de cultuur hebben geleefd en de taal kennen. In dit artikel een poging om wat duidelijkheid te scheppen omtrent de cultuur van de Maori's.

Gynealogie

Voor alle Maori's geldt dat zij hun voorouderlijke lijn doortrekken naar de eerst aangekomen migranten op Nieuw Zeeland. Dezen zouden in Nieuw Zeeland gearriveerd zijn in een vloot van zeven grote kano's of Waka, bekend als de Grote Vloot. Het woord waka betekent dan ook zowel kano als afstammeling van een kano. Deze nieuw aangekomenen splitsten zich op in diverse stammen of iwi's, die verder verdeeld worden in hapu (sub-stammen) en vervolgens in whanau (de uitgebreide familie). Verwantschap is zeer belangrijk voor de Maori, hun gynealogie is hun visitekaartje. Daarnaast halen ze spirituele kracht en leiding uit hun voorouders. Bij sommige bijeenkomsten wordt een gynealogie gereciteerd en dit staat bekend onder de term 'Whakapapa'.

De Marae

De Marae is het centrale punt in het leven van de Maori, de basis van hun traditionele gemeenschapsleven. Hier vinden de belangrijke gebeurtenissen in het leven van de Maori plaats: huwelijken, doop, begrafenissen. Ook problemen worden hier opgelost en feesten gevierd. Tegenwoordig zijn er zo'n duizend Marae in Nieuw Zeeland, zowel in steden als op het platteland. Vroeger waren de Marae te vinden in de Pa, de versterkte dorpen waar de Maori woonden. De Marae was een open plaats met een aantal gebouwen er omheen. Het huidige complex is in principe hetzelfde gebleven: een open plek, een gebouw waar ontmoetingen kunnen plaats vinden (de Whare) en een aantal gebouwen om gasten te faciliteren. De Marae is meestal niet bewoond, maar wordt gebruikt voor ontmoetingen voor de lokale verwantengroep en hun gasten. Hoewel de rituelen per Marae verschillen is het voor een Maori dusdanig bekend dat het bezoek aan een andere Marae geen problemen oplevert. Voor een buitenstaander die voor het eerst een Marae bezoekt is het goed om zich in de gebruiken en rituelen te verdiepen, omdat het een totaal nieuwe ervaring zal zijn en om het beledigen van de gastheren te voorkomen. Het middelpunt van een Marae is de Whare, het ontmoetingshuis. De Whare heeft grote spirituele betekenis voor de Maori, het symboliseert de geschiedenis van een volk en is gebouwd in de vorm van een menselijk wezen. Een Whare of Wharenui heeft vaak de naam van een belangrijke voorouder.

De Hui

De Hui is een formele bijeenkomst in de Marae. Tussen diverse Marae kunnen grote verschillen zijn in protocol tijdens een hui, en een hui kan diverse doelen dienen, zoals een begrafenis, een huwelijk, maar ook een bijeenkomst om een probleem op te lossen of een bezoek van buitenaf. Het zijn de Tangata Whenua, de lokale Marae mensen, die bepalen hoe bijeenkomsten verlopen, zij bepalen het protocol. De oudere mensen, de Kaumatua, zijn degenen met autoriteit en degenen die gerespecteerd worden, zij leren de jongeren de tradities en gebruiken, zaken als whaikorero (toespraken), whakapapa (gynealogie) en waiata (gezangen).

Tapu en Noa

Belangrijke termen voor Maori's en voor het begrip van hun cultuur zijn 'tapu' (waar ons woord taboe van is afgeleid) en 'noa'. Dit zijn tevens twee van de termen die veel verwarring mee kunnen brengen, omdat ze geen directe equivalenten in Westerse talen kennen. Tapu kan omschreven worden als heilig, of spirituele restrictie of taboe en het begrip brengt strenge regels en verboden met zich mee. Zowel een persoon, een plek als een object kan tapu zijn. Dit betekent dat het niet mag worden aangeraakt, en soms zelfs dat men er niet in de buurt mag komen. Vroeger ging dat zelfs zover dat een persoon met een hogere rang geen dingen kon aanraken van iemand met een lagere rang en omgekeerd. En sommige rituele objecten mogen alleen door priesters worden aangeraakt. In vroeger tijden waren een ariki (chief) en een tohunga (genezer of priester) waren een levenlang tapu, zowel als persoon, als hun voedsel en kleding. Iemand die de regels van tapu overtrad zou getroffen worden door de straf van God en in sommige ernstige overtredingen werden zelfs met de dood bestraft. Noa betekent eigenlijk het tegenovergestelde van tapu, en is het gewone, alledaagse. Ook kan het een zegening zijn en in sommige gevallen kan noa ook de verboden van tapu opheffen. Zo kan bijvoorbeeld voor een nieuw huis een noa-ceremonie worden gehouden, waardoor het tapu wordt opgeheven en het huis bewoonbaar wordt. Het was vooral het onbegrip van het concept tapu dat veel problemen opleverde tussen de eerste blanken die Nieuw Zeeland aandeden en de Maori. Hoewel de regels omtrent tapu tegenwoordig milder zijn, zijn ze, zeker in de Marae en de Whare nog steeds van kracht. Ook bij ziekte, dood en begraven speelt tapu tot op de dag van vandaag een belangrijke rol. Waarom het concept van tapu zo'n belangrijke rol is gaan spelen in de Maori-cultuur is tot op de dag van vandaag niet duidelijk, hoewel antropologen zich er druk mee bezig houden. Een belangrijk reden heeft echter vrijwel zeker gelegen in het behoud van de natuur op de eilanden, wat op langere termijn belangrijk was voor het overleven van ook de Maori zelf.

Tatoeages

Tatoeages spelen een belangrijke rol in de cultuur van de Maori. Het woord tatoeage komt uit Tahiti van het woord tatau. Volgens de Maori-legende werd het tatoeëren bij de Maori geïntroduceerd door de jongeman Mataora en een jonge prinses uit de onderwereld Niwareka. De twee hielden van elkaar, maar op een dag sloeg Mataora Niwareka en liep ze weg naar de wereld van haar vader. Mataora ging naar haar op zoek en vond haar met veel moeite terug, maar zijn gezichtsversieringen hadden veel schade opgelopen tijdens zijn avonturen. Niwareka en haar familie lachten hem uit en Mataora vroeg om vergiffenis, die hij kreeg. De vader van Niwareka bood aan om Mataora de kunst van het tatoeëren te leren, zodat hij er nooit meer zo belachelijk uit zou zien. Tatoeages waren een teken van status voor de Maori en iemand zonder tatoeages werd als een persoon zonder sociale status beschouwd. Omdat het hoofd als het meest heilige deel van een lichaam werd gezien waren gezichtstatoeages dan ook zeer geliefd. De eerste tatoeages werden aangebracht bij het aanbreken van de puberteit en kunnen gezien worden als een rite de passage, een overgangsrite, van kind naar volwassenen. Voor mannen waren de tatoeages een manier om status, positie, kracht en viriliteit te tonen. Ook vrouwen lieten gezichtstatoeages aanbrengen, hoewel niet zo uitgebreid als mannen. Het meest populair voor vrouwen waren het blauw-kleuren van de lippen en een tatoeage op de kin.

Oorlog

Oorlog was bij de Maori ook aan een groot aantal rituelen onderhevig en er waren voortdurend oorlogen gaande tussen diverse stammen. Rituelen die deel uitmaakten van het oorlogsproces waren de haka, de oorlogsdansen. Een type werd uitgevoerd zonder wapens, het andere met wapens. En dan was er een soort van festival wat aan de oorlog voorafging: de taua, dit werd opgedragen aan de god van de oorlog Tumatauenga. De krijgers waren onder een streng tapu, gedurende de taua en de daarna komende oorlog. Dat tapu moest na de strijd weer ongedaan gemaakt worden door een uitgebreid reinigingsritueel. De meeste oorlogen werden gevoerd tussen eind november en begin april, de zomer, wanneer er voldoende voedsel was om voor langere tijd op pad te gaan. De groep krijgers bestond uit 70 tot 140 mannen, het aantal dat een flinke oorlogskano (waka taua) kon bemannen.