Albrecht Dürer; Middeleeuwse schilderkunst

Albrecht Dürer was een veelzijdig kunstenaar. Om hem tot de middeleeuwen te rekenen gaat te ver. Zijn kunst vertoont geen trekken van de schilderkunst uit de romaanse en gotische periode. Hij is een echte renaissancist, een man van de overgangstijd, zelfs van de Hoge Renaissance. Gemakshalve rekenen we deze tijd tot de late middeleeuwen, zodat Albrecht Dürer in het kader van de middeleeuwse schilderkunst beslist niet onbesproken mag blijven.

Zijn leven

Albrecht Dürer werd geboren op 21 mei 1471 te Neurenberg en overleed in dezelfde stad op 4 april 1528. Hoewel hij in dezelfde stad werd geboren en ook overleed, wil dat niet zeggen dat hij zijn hele leven daar ook heeft doorgebracht. Naar de gewoonte van die tijd trok hij als Wandergesell de wereld in. De indrukken die hij op deze reizen opdeed, hebben zijn werk gestempeld.

Aanvankelijk kwam hij in de leer bij zijn vader, een uit Hongarije afkomstige goudsmid, die dit kunstzinnige ambacht geleerd had in de Nederlanden. Toen Albrecht Dürer vijftien jaar oud was (1486) werd hij door zijn vader in de leer gedaan bij Michael Wohlgemut, een bekend schilder en drukker. Daar bleef hij drie jaar. Daarna, om nog meer kennis en ervaring op te doen, begon hij in 1490 aan zijn Wanderjahre. Door wat hij op zijn reizen tegenkwam: monumenten, bezienswaardigheden, musea, vestingwerken en door de contacten met buitenlandse vakbroeders, werd zijn inzicht verdiept en daardoor zijn scheppend vermogen vergroot.

Zijn eerste trektocht duurde vier jaar. Hij bezocht bijvoorbeeld de stad Colmar, waar hij kennis hoopte te maken met de bekende graveur Schongauer. Toen hij echter in Colmar aankwam, was Schongauer net overleden. Ook bezocht hij Bazel. Daar maakte hij de illustraties voor het bekende "Narrenschiff" van Sebastian Brant (1458-1521). Brant was onder andere hoogleraar in Bazel. Hij verwierf bekendheid door het satirische gedicht "Das Narrenschiff", waarin hij de dwaasheden van zijn tijdgenoten aan de kaak stelt. Dit werk is mede door de voortreffelijke illustraties (houtsneden) beroemd geworden. Tevens heeft Albrecht Dürer ook Straatsburg aangedaan op deze reis. Sommige wetenschappers vermoeden dat hij tijdens deze tocht ook in de Nederlanden is geweest.

In 1494, hij is dan weer terug in Neurenberg, treedt hij in het huwelijk met Agnes Frey. Dit huwelijk bleef kinderloos. Aan het eind van datzelfde jaar vertrekt hij opnieuw, noodgedwongen. In verband met een pestepidemie neemt hij de wijk naar Venetië.

In 1495 keert hij terug naar Neurenberg en blijft daar voor een periode van tien jaar. In 1505 gaat hij voor de tweede maal naar Italië en wordt daar, tot zijn eigen verrassing, begroet als een groot kunstenaar. Deze status had hij in zijn eigen land nog niet verworven. Een bekend schilderij dat hij in deze periode maakt, is de "Rosenkrantz Madonna". Bang dat hij vergiftigd zal worden door jaloerse vakgenoten, vertrekt hij weer naar de andere kant van de Alpen.
Van 1512 tot 1519 is hij hofschilder aan het hof van keizer Maximiliaan, voor wie hij vooral decoratieve werken maakte. In de jaren 1520-1521 reist hij door de Nederlanden. In Antwerpen werd hij ontvangen als een groot man. Er werd zelfs te zijner ere een banket aangericht. Zelf schrijft hij hierover in zijn dagboek: "...en toen zij mij naar de tafel geleidden, stonden de mensen aan beide kanten, alsof zij een groot heer ontvingen en er waren onder hen heel wat vooraanstaande personen, die allen op de nederigste wijze bogen."
Hier maakt hij een prachtig portret van Desiderius Erasmus, de grote humanist. Ook portretteerde hij zijn vakbroeder Lucas van Leyden. De belevenissen op deze reis heeft hij vastgelegd in een dagboek. Daarin geeft hij ook blijk van zijn grote waardering en bewondering voor de grote Zuid-Nederlandse meesters, met name Jan van Eyck. Tevens maakte hij tijdens deze reis kennis met Quinten Metsys en Joachim Patinir.

Op het eind van zijn leven worden zijn schilderijen ingetogener en verstilder, waarschijnlijk onder invloed van de leer van Luther. De Hervorming stond haaks op de pracht en praal van de Rooms katholieke kerk en predikte eenvoud. Soberheid, ook in de kerkgebouwen. Het Woord moest weer centraal komen te staan. Dürer voelde zich hierdoor sterk aangesproken.

Niet alleen zijn schilderijen en grafisch werk zorgden voor de verbreiding van de Renaissance in het noorden, maar ook zijn geschriften. Hiervan noemen we "Unterweysung der Messung mit dem Zirckel und Richtscheyt". (1525), "Von Menschlicher Proportion" (1528) en "Etliche Unterricht zur Befestigung der Stett, Schlos und Flecken" (1527). In dit laatstgenoemde werk bewijst hij zijn veelzijdigheid, omdat wat hij daarin beschrijft meer tot het vakgebied van de ingenieur behoort.

Zijn werk

Reeds op jeugdige leeftijd is Albrecht Dürer een knap tekenaar. Als voorbeeld daarvan kan zijn "Zelfportret als dertienjarige jongen" gelden. Hij heeft vooral naam gemaakt als schilder, houtsnijder en grafisch kunstenaar. Tijdens zijn Italiaanse reizen heeft hij veel prachtige landschappen geschilderd en getekend. Zijn werk uit de (tienjarige) Neurenbergse periode is duidelijk gestempeld door het voorbeeld van Martin Schongauer(1440-1481). Deze kunstenaar stond voor realistische weergave van wat hij zag. De door hem geschilderde personen zijn losgemaakt van het formule-achtige van de middeleeuwen. Het mooiste voorbeeld hiervan zien wij in Schongauers schilderij "De kruisdraging".

Albrecht Dürer, het kan niet ontkend worden, is niet vies geweest van enig dramatisch effect, van pompeuze weergave. Hierin zien we al barok-trekjes ontstaan die Rubensiaans aandoen. Zijn portretten behoren tot zijn sterkste werk. Als voorbeeld hiervan kunnen genoemd worden het Heller Altaar, de panelen met de vier apostelen en niet te vergeten het Portret van zijn moeder. Deze tekening vervaardigde hij in 1514. Dit werk is te bezichtigen in Berlijn. Hij heeft zijn moeder met grote liefde en toewijding geportretteerd. Waarheidsgetrouw in de weergave van de aftakeling van de ouderdom en lichamelijk verval. De eerste blik op dit portret geeft een schok. Bij het zien hiervan zou je je direct willen afkeren. Toch blijft de tekening ongemeen boeien. Als de afkeer is overwonnen, blijft er bewondering over voor de weergaloze oprechtheid van het werk.

Dürer treedt in de voetsporen van Martin Schongauer. Zijn realistische kunst overstijgt tenslotte het werk van zijn voorbeeld. Van de door hem vervaardige houtsneden noemen we De Apocalypse (1498), vijftien houtsneden als aaneengesloten serie. Albrecht Dürer maakte deze houtsneden in een tijd van oorlogen, epidemieën, revolutie, dweepzucht, een absurd wondergeloof en tekenen aan de hemel. Men dacht aan de spoedige wederkomst van Christus, de naderende oordeelsdag. Vandaar de Apocalypse, gebaseerd op de visioenen van de apostel Johannes op het eiland Padmos. De afbeeldingen zijn totaal niet te vergelijken met iets uit de voorgaande periode. In de tekeningen is niets statisch of gotisch "fantoomachtigs". Alles lijkt te bewegen, de tekeningen lijken te golven en te koken. Het is één samenballing van opstandig pathos". (Wölfflin)
Andere bekende houtsneden van Dürer zijn de "Grote Passie"(1498) en het "Marialeven". (1509)

Van zijn tekeningen in waterverf noemen we er twee, De "Haas" (1502) en "Het stukje gras". Met ongelooflijk veel geduld geschilderd, met veel liefde voor de natuur en aandacht voor detail. Beide zijn te bekijken in het Albertina te Wenen.

Zijn gravure "De Geboorte" stelt ons voor de vraag waar het hem nu om te doen was. Met grote precisie toont hij de toeschouwer de oude boerenhoeve, met losse planken (waarin hij de houtnerf niet vergeet), afgebladderd pleisterwerk, een perfecte perspectivische weergave, de waterputtende Jozef. Heel nietig is in de linkerhoek het Kind Jezus te zien, samen met Maria. Verder naar de achtergrond weggedrukt staat , in aanbidding, een groepje herders. Wilde hij hier tonen waartoe hij in technisch opzicht in staat was ? Bij langduriger beschouwing echter komen we onder de indruk van de serene rust die het tafereel ademt; alle "beeldelementen" werken hier aan mee. Dat kan alleen een groot kunstenaar.
Opvallend is dat hij zich niet heeft kunnen ontworstelen aan het middeleeuwse gebruik om de bijbelse taferelen in de tijd en in de omgeving waarin hij zelf leeft te situeren, zelfs al is hij een vertegenwoordiger van de Hoge Renaissance.

Nog enkele bekende werken

Naast de hierboven besproken werken volgt hier een lijstje met ander bekend werk van Dürer. Hierbij is een selectie gemaakt en niet naar volledigheid gestreefd.

• Zelfportret (1498), Prado, Madrid
• Portret van de vader van Dürer (1490), Uffuzi Galeria, Florence
• Zelfportret als dertienjarige (1484), Albertina Kunstkabinet, Wenen
• Pioenrozen (1505), Kunsthalle, Bremen
• De drie Gratiën, houtsnede uit 1491
• Adam en Eva (1507), Prado, Madrid
• De vier Apostelen (1526), Oude Pinacotheek, München
• De twaalfjarige Jezus in de tempel (1506), Galeria Berberibi, Rome
• Gevouwen handen (?), Albertina Kunstkabinet, Wenen
• Maria in gebed (1518), Museum Berlijn-Dahlem
• Keizer Maximiliaan I (1518), Albertina Kunstkabinet, Wenen

Tenslotte een bekende spreuk van Albrecht Dürer: "De alleredelste zin van de mensen is "zien".