Floris V, Graaf van Holland en burchtenbouwer (1254-1296)

Floris V is een van de bekendere Hollandse graven uit de Nederlandse middeleeuwen. Dat heeft hij grotendeels te danken aan zijn verdiensten op het gebied van kastelenbouw. Hij bouwde een verbazend groot aantal kastelen, waaronder het Muiderslot, op een vernieuwende manier. Afgezien daarvan werd hij ook bekend vanwege de vele intriges en veldslagen die zich rond zijn persoon afspeelden en die uiteindelijk zouden leiden tot een geweldaddige dood.

Artikelindeling

• Hoe Floris graaf van Holland werd
• Floris V en de West-Friezen
• Dwangburchten
• Floris V en de Engelse koning
• Floris V en het vierhoekige kasteel
• De heerser Floris V
• Floris V en het Utrechtse Sticht
• Floris V en zijn aanspraken in Zeeland
• De moord op Floris V

Hoe Floris graaf van Holland werd

In 1256 gebeurde het dat graaf Willem II (1234-1256) van Holland, tevens Rooms-koning en de gekozen opvolger van de nog levende keizer van het Duitse Rijk, met paard en al door het ijs zakte. Dat was tijdens een veldtocht tegen de West-Friezen, terwijl hij net terug kwam van het in brand steken van een gehucht. Helaas voor Willem hadden de Friezen geen enkel idee van hoe belangrijk hun aanvaller wel niet was en sloegen ze hem zonder pardon dood. Dat betekende een nogal oneervolle dood voor de bijna-keizer: gevallen door een ongeluk in plaats van in de strijd en dan ook nog geeneens herkend door je moordenaars.

Na de dood van Willem verliepen het koningschap en de aanspraak op het keizerlijke troon, maar de titel en functie 'Graaf van Holland' ging over op zijn tweejarige zoon Floris. Deze had het hele gebeuren niet bewust meegemaakt, maar zou met het stijgen der jaren natuurlijk toch de nodige wrok ontwikkelen ten opzichte van het West-Friese volk.

Floris V en de West-Friezen

Floris groeide uit tot een energieke en ambitieuze jongeman. Hij was niet van plan om wraakacties in de richting van de moordenaars van zijn vader lang uit te stellen.

In 1272, krap 18 jaar oud, dacht hij klaar te zijn voor een expeditie tegen de West-Friezen. Het zou toch jeugdige overmoed blijken, want de veldtocht mislukte jammerlijk. De Friezen kenden hun moerassige en waterrijke land een stuk beter dan de soldaten van Floris en wisten dit voordeel te benutten.

Pas 10 jaar later, in 1282, slaagde Floris alsnog in zijn missie en wist hij West-Friesland onder zijn macht te krijgen. Het was echter een broze overwinning. De Friezen bleven opstandig en zochten steun tegen Floris op de meest vreemde plekken. Zo meldden ze zich zelfs bij een schimmige figuur die zich voordeed als de reeds lang gestorven keizer Frederik II.
Dat zorgde ervoor dat de jonge graaf ongebruikelijke maatregelen nam om zijn macht te verstevigen.

Dwangburchten

Floris besloot zo snel mogelijk een verdedigingslinie van kastelen om het overwonnen gebied te bouwen. Omdat deze expliciet waren bedoeld om de lokale bevolking onder de duim te houden kwamen ze bekend te staan als 'dwangburchten'. Het betrof de volgende vijf burchten, die allen tussen 1282 en 1288 werden gebouwd:

• Slot te Wijdenes
• Kasteel Radboud, ook bekend als kasteel Medemblik
• De Nuwendoorn
• De Middelburg
• De Nieuwburg

Dat was een bouwprestatie van jewelste, die slechts zelden in de geschiedenis is vertoond. Binnen de Nederlandse geschiedenis is Floris uniek en verdient hij de bijnaam 'burchtenbouwer' zonder twijfel. Dat gold zeker omdat de West-Friezen het zich natuurlijk niet zomaar lieten gebeuren. De bouwers moesten contstant tegen de bevolking in bescherming worden genomen. Bij de bouw van kasteel Radboud bijvoorbeeld, verbleven de bouwers voor hun veiligheid op schepen die op de rede van Medemblik voor anker lagen. Floris moet honderden, zo niet duizenden, mannen tegelijkertijd aan het werk hebben gehad, vergezeld van een evenredig aantal soldaten. Ook de logistieke problemen die het aanleveren van alle benodigde bakstenen teweeg moet hebben gebracht, zullen op zijn minst enorm zijn geweest.

Alle burchten lagen op of naast de de zogeheten 'West-Friese Omringdijk'. Dat was een dijk die het hele gebied rondde. Het was een ander project van Floris, dat overstromingen moest voorkomen. Floris had inmiddels veel op met waterbeheer.

Aanvankelijk maakten de dwangburchten de situatie er voor de graaf weinig beter op. Pas in 1289 had hij West-Friesland daadwerkelijk in zijn geheel onder controle. Dat had hij weten te bereiken door slinks gebruik te maken van bepaalde overstromingen.

Tegenwoordig staat trouwens alleen kasteel Radboud nog overeind. Van Slot te Wijdenes daarentegen is geneens bekend waar het precies lag.

Floris V en de Engelse koning

Het grootste gedeelte van zijn leven was Floris bondgenoot van de Engelse koning Edward I en dat met name tegen de Franse koning. Deze band was een tijdlang zeer hecht. Tussen 1281 en 1284 liepen er twee huwelijksverdragen voor hun beider kinderen. De mannen onderhielden een drukke correspondentie en Edward bemiddelde voor Floris bij diens grensconflicten. In ruil voor het verlenen van militaire hulp aan Engeland, kreeg Floris ook rentelenen van Edward.

In 1286 leidde deze contacten voor Floris tot een claim op de vacant gekomen Schotse troon. Daarin was hij niet enige. Zo'n tien andere kandidaten deden ook hun rechten gelden. Edward werd aangewezen als scheidsrechter tussen de verschillende partijen. Omdat Floris zo'n sterke bondgenoot tegen de Franse koning vormde, was hij enige tijd redelijk kansrijk.

Floris zou echter Floris niet zijn geweest als hij het daar op aan had laten komen. Voortvarend als altijd probeerde hij vanalles om zijn positie te verbeteren. Zo beloofde hij de helft van zijn landen als bruidschat aan de Engelse prins, mocht deze met zijn dochter trouwen. Dit alles natuurlijk zonder rekening te houden met wat de lokale bevolking daarvan vond. Ook gaf hij opdracht voor de bouw van de Ridderzaal op het Binnenhof in de stijl van Westminster. De zaal kreeg een zuiver representieve functie en was vermoedelijk bedoeld om te laten zien dat Floris als heerser niet voor zijn concurrenten onderdeed.

Het mocht niet baten. Hij werd nooit koning van Schotland.

Floris V en het vierhoekige kasteel

Zeker is het niet, maar waarschijnlijk heeft Floris het vierhoekige kasteel geïntroduceerd in de Lage Landen. In ieder geval was hij één van de eerste opdrachtgevers die dergelijke kastelen liet bouwen. Met uitzondering van Middelburg, hadden al zijn dwangburchten een vierhoekig plan. Maar daar begon het niet mee. Het begon met het tegenwoordig beroemdste kasteel op Nederlandse bodem: het Muiderslot. Was Floris eventueel niet de eerste opdrachtgever voor het vierhoekige kasteel, hij was dus zeker wel de belangrijkste promotor van dit, destijds nieuwe, type kasteel. En dat had toch ook weer te maken met zijn Engelse contacten.


Het is goed mogelijk dat Floris het concept van het vierhoekige kasteel heeft overgenomen van Edward I. De meeste kastelen die Edward in Wales liet bouwen hebben ook een dergelijk grondplan. Zeker is dit echter niet. Floris had meer relaties, waaronder familieleden, die hem op het idee kunnen hebben gebracht. Wel is het zo dat de band tussen Floris en Edward op zijn best was toen de graaf zijn kastelen liet bouwen en de schotse troon in zicht kwam. Dat zijn voorkeur voor dit koninklijk type kasteel helemaal niets met die ambities te maken zouden hebben, lijkt onvoorstelbaar.

Het Muiderslot
Het Muiderslot werd rond 1280, dus nog vóór de West-Friese dwangburchten gebouwd. Aanvankelijk was het grondplan nog vrij eenvoudig, met behalve vier ronde hoektorens ook een toren boven de poort. De burcht kende dikke muren en telde als een robuuste vesting, maar was wel een stuk lager dan tegenwoordig het geval is. Muren en torens zijn later opgehoogd.

Het Muiderslot is gebouwd op een zeer gunstige plek, daar waar de Vecht uitliep in de Zuiderzee. Alle schepen die naar Utrecht wilden, moesten er langs. Dat bood de graaf van Holland uitstekende kansen om een fikse tol te heffen.

De heerser Floris V

Als graaf was Floris een vooruitstrevend persoon, die zijn landerijen graag goed bestuurde volgens moderne inzichten.
Zo stelde hij naar Vlaams voorbeeld baljuwen aan om de ordehandhaving te organiseren. Een baljuw was feitelijk een moderne politiecommissaris, openbaar aanklager en belastinginspecteur in één. Tevens richtte Floris hoogheemraadschappen op om de waterhuishouding te beheren. Deze vielen trouwens ook onder de autoriteit van de baljuw.

Daarnaast werkte Floris veel samen met burgers en boeren, in plaats van ze simpelweg te onderdrukken. Dat leverde hem veel populariteit op bij zijn onderdanen, maar de verachting van de meeste andere edelen. Die noemden hem smalend 'der Keerlen God', de god van de boeren.

Daar stond tegenover dat Floris nog zeer middeleeuwse ambities had op het onderdeel landannexaties. Zodra hij ook maar de minste of geringste juridische aanspraak dacht te hebben op een bepaald gebied, zou hij dat ten koste van alles blijven najagen. Dat leidde tot een heerschappij vol conflicten, intriges en militaire schermutselingen, niet alleen met de West-friezen, maar ook met anderen.

Floris V en het Utrechtse Sticht

Terwijl Floris op het hoogtepunt van zijn macht verkeerde, werd het Utrechtse Sticht (zoals het destijds werd genoemd) geplaagd door een zwakke bestuurder. Het gebied viel onder de Utrechtse bisschoppen, maar op het moment in kwestie betrof dat slechts een zogeheten 'elect'. Dat was iemand die al wel door de paus was uitverkoren om bisschop te worden, maar nog niet als zodanig was gewijd.

Dat laatste zou er nooit van komen bij de elect Jan van Nassau, want hij bakte er weinig van. Hij was een zwakke leider, die constant in geldnood verkeerde. Dat gaf Floris, rijk als hij was, de gelegenheid om zijn buurman telkens opnieuw te bewegen om Utrechts grondgebied aan hem te verpachten. Uiteindelijk gebeurde dat zo vaak dat Floris de eigenlijke machthebber in het Sticht werd. Daarbij kwamen onder andere de heren van Amstel en Woerden tot hun grote ergernis onder het gezag van 'der Keerlen God' te staan. In 1290 werd Jan van Nassau door de paus afgezet, maar toen was een belangrijk gedeelte van het leed al geschied.

Floris V en zijn aanspraken in Zeeland

In Zeeland meende Floris recht te hebben op een leenhoogheid in het toenmalige Zeeland-bewester-Schelde(Walcheren en de Bevelanden). Jammer genoeg meenden de machthebbers in Vlaanderen hetzelfde. Vandaar dat beide partijen elkaar regelmatig bestreden over dit gebied.

Dat de kwestie Floris hoog zat, bleek uit een nogal radicale beslissing die hij in 1296 nam. Het was hem duidelijk geworden dat hij nooit koning van Schotland zou worden en dat voor Edward I een bondgenootschap met Vlaanderen tegen de Franse koning zwaarder woog dan een met hem. Daarom hoefde hij van Edward ook geen steun te verwachten bij zijn conflicten in Zeeland.
Teleurgesteld keerde hij zich van zijn voormalige vriend af en zocht toenadering tot diens aartsvijand, de Franse koning. Deze wilde hem best helpen met de kwestie Zeeland-bewester-Schelde. Toch zou al snel blijken dat Floris dit beter niet had kunnen doen.

De moord op Floris V

Edward reageerde op de gebeurtenissen met het besluit een machtswisseling in Holland te forceren. Aan het Engelse hof woonde op dat moment namelijk de ideale opvolger: Floris' zoon Jan. Om zijn plan ten uitvoer te brengen zocht en vond de koning steun bij ontevreden edelen in het graafschap Holland.

Dat waren in eerste instantie Herman van Woerden en Gijsbrecht van Amstel. Zij hadden hun afkeer van Floris alleen maar bevestigd zien worden. Door zijn geordende bestuur was hun persoonlijke macht flink afgenomen in vergelijking met de tijd dat ze onder het haast anarchistische bestuur van Jan van Nassau vielen. Ze kregen hierin steun van Gerard van Velsen.

Er werd een complot gesmeed om Floris te ontvoeren en gevangen te zetten, waarna Jan het bestuur kon overnemen. Tenslotte werd Floris inderdaad ontvoerd tijdens een valkenjacht en brachten de heren hem naar zijn eigen Muiderslot.
Daar kreeg de lokale bevolking echter lucht van en zij besloten hun geliefde graaf te ontzetten. Toen de drie heren hun gevangene op 27 juni 1296 geboeid wilden afvoeren kwam het tot een woeste confrontatie. In de commotie gebeurde het toen dat Gerard van Velsen de onfortuinlijke graaf Floris V om het leven bracht.

Het zou voor niets blijken. Na een drie jaar durende machtstrijd wist Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen, het graafschap Holland voor zich op te eisen. De nieuwe graaf was een trouw bondgenoot van de franse kroon.

Lees verder

• De avonden van de Muiderkring
• Middeleeuwse ridders: wat was eigenlijk een ridder?