Middeleeuwse ridders: wat was eigenlijk een ridder?

De ridder is een populaire figuur uit de middeleeuwse geschiedenis. Vaak wordt hij geromantiseerd en gezien als een dappere strijder tegen het kwaad. Veel mensen weten echter niet wat het in werkelijkheid betekende om een ridder te zijn. Wat zijn taken waren, zijn plaats in de maatschappij en zijn sociale status. Gold hij in zijn eigen tijd ook als een held? En welke relatie had hij met de Katholieke Kerk? Het blijkt geen eenduidig verhaal te zijn, want door de tijd heen zou de ridder zich ontwikkelen van een eenvoudige voetsoldaat tot een steeds belangrijker, machtiger en ook geliefder persoon. Artikelindeling (interne links)

• Van voetsoldaat naar ruiter
• De rol van de ridder in het feodale stelsel
• De lage sociale status van vroege ridders
• De omslag tijdens de 12de eeuw
• De adellijke ridder
• Roofridders
• Hoofse ridders

Van voetsoldaat naar ruiter

Na de val van het Romeinse Rijk, grofweg rond het jaar 500 n. Chr., raakten vorsten genoodzaakt eigen soldaten op de been te brengen. Dat begon met louter voetsoldaten, waarbij onderscheid kon worden gemaakt uit twee groepen:

• beroepssoldaten van allerlei pluimage
• dienstplichtige inwoners die ten alle tijden konden worden opgeroepen als de koning dat nodig achtte

Binnen deze legers bestond een elitegroep die belangrijker was dan de rest. Zij maakten deel uit van de koninklijke hofhouding en organiseerden militaire expedities. De status van deze legerleiders was niet overal hetzelfde en is voor ons niet altijd duidelijk.

Introductie stijgbeugel in Europa

Gedurende de 6de en 7de eeuw veranderde de manier waarop oorlog werd gevoerd echter sterk. Dat kwam door de introductie van de stijgbeugel, vanuit Azië, in West-Europa. De stijgbeugel maakte oorlogvoering te paard mogelijk en dat maakte alle verschil. Niet alleen konden ruiters zich sneller verplaatsen, maar ze staken ook boven de voetsoldaten uit en konden bovendien een volledig harnas dragen in plaats van alleen een maliënkolder. Kortom, wie geharnast en zwaarbewapend te paard meedeed aan een veldslag, was haast onverslaanbaar voor het voetvolk.

De bereden soldaat

Aldus ontstond er een nieuw fenomeen, namelijk de bereden soldaat. Dat is wat een ridder in de kern feitelijk was. Het was echter lang niet voor iedereen weggelegd om ridder te worden, want er kwam het nodige bij kijken:

• Op de eerste plaats was het een zeer dure aangelegenheid. Het harnas was duur en de bovengemiddeld sterke paarden die er nodig waren om zwaarbewapende mannen in een maliënkolders te dragen, waren ook duur.
• Op de tweede plaats hadden bereden soldaten beduidend meer oefening en training nodig dan voetsoldaten. Iedereen kon leren om een zwaard te hanteren, maar én paardrijden én vechten terwijl je opgesloten zit in een ijzeren pak, was andere koek. Al snel kwam men tot de conclusie dat deze vaardigheden van zeer jongs af aan geleerd moesten worden of het zou nooit meer echt lukken.

Vandaar dat slechts een kleine minderheid van rijke jongens zou uitgroeien tot ruiter. Deze ruiters gingen deel uitmaken van een nieuwe divisie in het leger, die van de cavalerie. Het moge duidelijk zijn dat de exclusieve, goed geoefende ruiters zich al snel als klasse zouden afscheiden van de overige militairen.

In bepaalde streken, waaronder met name Duitsland, bleven de ruiters deel uitmaken van de koninklijke hofhouding en werden ze 'ministrialen' genoemd. Ze hadden een bevoorrechte positie, maar telden toch als dienaren. In andere delen van Europa hadden ze meer zelfstandigheid en vrijheid en kregen ze soms ook een stukje land. Hier kwam al snel het woord 'ridder', dat gewoon 'ruiter' betekent, in zwang. Alhoewel men ook wel het Latijnse woord 'miles' gebruikte, met als meervoud 'milites'.

De rol van de ridder in het feodale stelsel

Vanaf ongeveer 800 n. Chr. ontwikkelde zich het feodale stelsel in Europa. Dat was het systeem waarbij gebieden namens de koning werden bestuurd door leenheren of vazallen, die elk hun eigen 'leengoed' hadden. Deze vazallen mochten hun grond als eigendom beschouwen zolang ze maar loyaal waren aan de koning en hem steun verleenden als hij daarom vroeg. Soms hadden de vazallen hun eigen grond ook weer onderverdeeld in leengoederen. Aan de andere kant hield de koning ook wel stukken land voor zichzelf.

Dit betekende wel dat de eigenaar van een bepaald stuk grond zelf verantwoordelijk was voor de militaire verdediging ervan. Dat was in eerste instantie gericht tegen vijanden van de koning, die zouden proberen grond op hem te veroveren. Als het bezit van bepaalde leengoederen niet duidelijk was, konden de heren het echter ook onderling aan de stok krijgen.

Binnen het feodale systeem waren ridders de belangrijkste militaire krachten die de verdediging organiseerden, ofwel voor de koning, ofwel voor de leenheer aan wie ze trouw hadden gezworen. In ruil hiervoor kregen ze bepaalde voorrechten en beloningen. Al kon het naar tijd, plaats en omstandigheden nog aardig verschillen wat die precies waren.

Vaak wordt gedacht dat vazallen, edelen en ridders dezelfde personen waren. Dat klopt niet helemaal. Ridders golden wel als 'vazallen' van de koning en hun heer, maar niet alle vazallen waren een ridder. Vroege ridders behoorden om allerlei redenen zelden tot nooit tot de adel, maar door de tijd heen wisten ze hun positie aardig te verbeteren, totdat ze uiteindelijk per definitie adellijk waren.

De lage sociale status van vroege ridders

Ondanks alles dat er van hem werd gevraagd, had de ridder lange tijd maar weinig prestige. Hij mocht dan tot de meest vooraanstaande personen in het militaire apparaat behoren, hij bleef toch tellen als een soldaat. Die zwakke positie bleek uit de volgende zaken:

• Weinig eigendomsrechten. Als de ridder al stukken grond kreeg als beloning, waren zijn eigendomsrechten zwak. De heer kon zulke stukken land zomaar terugvorderen als hij dat wilde. Bovendien lag het erfrecht bij de heer en niet bij de kinderen van de ridder.
• Lage maatschappelijk status. De ridder had economisch en maatschappelijk gezien geen al te hoge positie. Gemiddeld genomen was hij beter af dan een boer, maar de scheidslijn was niet scherp. Een arme ridder had mogelijk evenveel of zelfs minder te besteden dan een rijke boer. In het oosten van Frankrijk en in Duitsland kwamen zelfs lijfeigene ridders voor.
• Weinig politieke macht. De ridder had maar weinig politieke macht. Dat kwam omdat hij zelf geen leger op de been kon brengen om zijn grond en/of belangen te verdedigen. Bovendien kon hij zich meestal geen fort of burcht veroorloven om als vesting te gebruiken. Daarmee was hij afhankelijk van zijn heer. Het kasteel van zijn heer was zijn toevluchtsoord en zijn mede-ridders waren zijn bescherming. Ridders met een stukje grond hadden hooguit een zekere juridische macht over hun boeren, in geval van kleine overtredingen en onbelangrijke geschillen.

De omslag tijdens de 12de eeuw

Gedurende de 12de eeuw veranderde de positie van de ridder enorm, ten gunste van hemzelf. Dat was niet het gevolg van één enkele, maar van verschillende ontwikkelingen.

Belangstelling van de Katholieke Kerk

De Katholieke Kerk kreeg behoefte aan een sterke ridderklasse die hun net zozeer ten dienste stond als de adellijke toplaag. Dat kwam grotendeels doordat de Kerk was begonnen met het organiseren van kruistochten.Dat waren gigantische militaire ondernemingen die grotendeels onder leiding van ridders dienden te gebeuren. Daarvoor waren dus mannen nodig die meer gezag hadden dan de ridders tot dan toe.

De Kerk regelde dit gedeeltelijk zelf door de ridders zowel letterlijk en figuurlijk meer kerkelijke zegening te doen toekomen. Dat kwam goed uit aangezien de Kerk toch al een interessante rol voor zichzelf zag weggelegd bij de inwijdingsceremoniën van nieuwe ridders.Traditioneel werden ridders beëdigd door een officiële omgording van het zwaard, maar dat was het ook wel. De Kerk kwam nu met een omvangrijke ceremonie voor de 'ridderslag'. Daarbij hield de kandidaat eerst een 'ridderwake', werden zijn wapens officieel gezegend en vond de ridderslag zelf plaats tijdens een gewijde mis. Dit verschafte dus zowel de Kerk als de ridders meer eer.

Ridders worden raadsheren

De positie die ridders in het huishouden van de heer innamen, veranderde gedurende de 12de eeuw ook aanzienlijk. Dat kwam omdat vazallen van een hogere statuur, zoals hertogen en graven, autonomer gingen handelen. Ze lieten zich steeds minder gelegen liggen aan koning of zelfs keizer. Functies die dan ook snel aan macht en aanzien verloren. In plaats daarvan trokken de leenheren de macht over hun eigen grondgebied bijna geheel naar zichzelf toe.

Dat betekende dat de vazallen, die aanvankelijk optraden als raadsheren voor de koning, nu zelf raadgevers nodig hadden. Dat gold met name ook op strategisch gebied, want het graafschap of hertogdom kwam nu vaker onder druk van aanvallers te staan. De ridders waren logischerwijs de beste keuze voor deze functie. Vandaar dat ridders in toenemende mate plaats namen in de raden van hun heer. Daardoor gingen ze ook en een grotere rol gingen spelen bij de rechtspraak en nam hun politieke macht in tamelijk korte tijd in belangrijke mate toe.

Zelf leenheer

Eigenlijk was al sinds de 10de eeuw een proces gaande, waarbij ridders toch steeds meer werden uitbetaald met leengoederen. Daar hadden ze zelf ook hun best voor gedaan. De zwakke rechtspositie die ze eerst hadden ten aanzien van eigen grondgebied was hen natuurlijk een doorn in het oog. Vandaar dat ze zich als groep graag sterk mochten maken voor voorstellen die met name het erfrecht op hun land verbeterde. En tegen een groep georganiseerde ridders kon natuurlijk ook de hertog of graaf maar weinig inbrengen. Dit was dan ook een onvermijdelijk proces.

Het gevolg was dat de ridder steeds rijker werd vanwege de opbrengsten van zijn leengoed. Bovendien kon en moest hij nu ook zelf burchten bouwen om in te wonen. De leefomstandigheden en economische positie van de ridder gingen er aldus flink op vooruit.

Uiteindelijk zou het verschaffen van leengoederen aan ridders de militaire invulling van hun taak, zoals die binnen het feodale stelsel gebruikelijk was, ondergraven. Zodra ridders een aardig leengoed hadden verworven, raakten ze minder geneigd hun militaire diensten aan de heer te blijven verlenen. Daar konden ze de motivatie dan niet meer voor opbrengen. Het bleek nutteloos voor een heer om daar tegenin te vechten. De heer kreeg hierdoor vaak te kampen met een chronische onderbezetting van zijn militaire staf, maar kon daar weinig aan doen..

Adellijke zonen worden ridder

Door bovenstaande ontwikkelingen verschoof de taak van de ridder dus van lid van het elitecorps van cavaleriesoldaten naar een grotendeels politieke functie aan het hof van zijn heer. Opvallend genoeg deed dat geen afbreuk aan zijn imago. Dankzij het vermeende heldhaftige optreden van ridders in de kruistochten, kregen ze nu pas echt de naam van dappere mannen. Dit alles gecombineerd met de zegeningen door de Kerk werd het ambt als zodanig steeds interessanter voor jongens van adel. Was het lange tijd uitgesloten dat een jonge van hoge geboorte zich zou verlagen tot het ridderschap, nu werd dat een bespreekbare optie.

De adellijke ridder

Vanaf de 13de eeuw hoorden ridders in veel streken tot de adel. Daarbinnen was hun status nog niet gelijk aan die van de grote heren. De ridder had een aparte, lagere stand en het was bijvoorbeeld niet gebruikelijk om huwelijken tussen beide standen af te sluiten. Bovendien golden de voorrechten nog altijd niet voor iedere ridder.

Tegelijkertijd was de ridderlijke status niet in elk gebied hetzelfde. In Engeland bijvoorbeeld groeiden ridders heel snel uit tot machtige edelen, terwijl hun Duitse broeders het een stuk moeilijker bleven houden. Verschillende soorten ridders bleven dan ook nog lange tijd naast elkaar bestaan.

Roofridders

Niet iedereen wist goed om te gaan met de toegenomen macht. Als goed getrainde vechtjassen met een eigen burcht als toevluchtsoord, hadden ridders de fysieke macht aan hun zijde. Niemand die hun kon tegenhouden als ze besloten die macht te misbruiken. Zo ontstond de roofridder. Roofridders waren kasteelheren die met een groepje gewapende mannen de omgeving onveilig maakten. Ze beroofden kooplieden van hun waar of dwongen passanten onredelijke tolgelden te betalen.

Tijdens de honderdjarige oorlog (1337-1453) werd het Franse platteland zelfs in extreme mate geteisterd door dit soort bendes. Plunderend, moordend en brandstichtend trokken ze rond. In Duitsland waren de roofridders vaak vorsten die binnen de extreme versnippering van het Duitse Rijk maar een miniem leengoed hadden.

In de Lage Landen viel het mee, maar helemaal verschoond bleven onze voorouders er niet van. Met name in de buurt van bekende handelswegen kwamen roofridders voor. Zo hadden de bewoners van handelsstad Zwolle in de 13de eeuw veel last van de heren Van Voorst uit het naburige Dalfsen. In Limburg werd de handelsweg naar Keulen regelmatig bedreigd door roofridders. In de 14de eeuw was het Gelderland dat het nodige te verduren had van de zogeheten 'Linfars'. Dat waren rondzwervende benden van huursoldaten en roofridders.

Hoofse ridders

Gelukkig had niet iedere ridder een dergelijke misplaatste machtswellust. Integendeel zelfs. Met het groeiende aanzien van de ridder, kwam ook de hoofse cultuur op. Volgens deze werd de ridder juist geacht zich aan een uitgebreide gedragscode te houden. Beschaafd en eervol gedrag, loyaliteit aan God en de koning of heer en het hoffelijk behandelen van vrouwen maakte een belangrijk onderdeel uit van deze code.

Gedurende de periode die volgde zouden de meeste ridders proberen zich aan deze code te houden. Blijkbaar wel met enig succes, want ja, ook in hun eigen tijd werden ze beschouwd als helden.

Lees verder

• Floris V, Graaf van Holland en burchtenbouwer (1254-1296)
• Hoofse literatuur
• Vervoer in de Middeleeuwen: Zuid-Europese schepen