Lezen: Lezers en hun boeken in de negentiende eeuw

In de negentiende eeuw was het leespubliek omvangrijk en divers van samenstelling. Er werd niet alleen gelezen door mensen uit de hoogste standen, ook door mensen uit 'den beschaafden middelstand' en door 'den gemenen (gewone) man' werd veel gelezen. De voorkeur voor bepaalde boeken werd niet alleen bepaald door de stand waartoe men behoorde. Ook de sekse van de lezers was van invloed.

Boeken voor vrouwen

Vrouwen lazen doorgaans meer dan mannen. Dat geldt overigens niet voor studenten. Uit bewaard gebleven dagboeken en brieven van studenten is op te maken dat ook zij veel lazen in de negentiende eeuw.

Vaak richtte een schrijver van een roman zich nadrukkelijk tot zijn lieve lezeressen. Die boeken waren kennelijk bestemd voor vrouwelijke lezers. Ook titels van bloemlezingen, zoals Voor het vrouwelijke geslacht of Voor de evangelische vrouw,
verwezen naar vrouwelijke lezers als beoogd publiek. Vrouwen lazen niet alleen veel romans en bloemlezingen. Almanakken (jaarboeken met gedichtjes en korte verhalen) waren ook bestemd voor vrouwelijke lezers.

Boeken voor de hoogste stand

Lezers uit de hoogste standen lazen Franse romans. Populair waren romans van Emile Zola en Alexandre Dumas. Deze Franse boeken waren licht zedenbedervend, met wat meer erotiek dan vergelijkbare Nederlandse romans. Daarom lazen meisjes en jongens deze boeken soms stiekem.

Boeken voor de middenklasse

Lezers uit de middenklasse lazen vertaalde historische romans en Nederlandse historische romans. Populaire Nederlandse schrijvers van historische romans waren Van Lennep en Bosboom-Toussaint. Ook historische romans van tegenwoordig vergeten schrijvers als Van Buuren Schele en J. Krabbendam werden gewaardeerd. Voor de lezers uit de de middenklasse was bovendien veel semi-literatuur (luchtige romannetjes) beschikbaar. Poëzie werd ook veel gelezen. Gedichten werden uit het hoofd geleerd en voorgedragen tijdens bijeenkomsten in familiekring.

Boeken voor de laagste standen

Voor lezers uit de lagere standen was er goedkope gebruiksliteratuur, gedrukt op slecht papier. Veel is verloren gegaan. De boeken voor de laagste standen werden aangeduid met termen als 'keukenmeidenroman' en 'driestuiverroman'. Ze werden gekocht bij venters op kermissen, of bij marskramers. Op de kermis bood men voor een dubbeltje vijf boekjes met moordverhalen aan. Andere boeken voor de lagere standen waren Moeder-de-Gans sprookjes en Tijl Uilenspiegel verhalen. Ook werden er centsprenten verkocht, met korte verhaaltjes en versierd met goedkope houtgravures.

Het koopgedrag van de klanten van een boekhandel

Het klantenbestand van boekhandel van Benthem uit Middelburg

Er is onderzoek gedaan naar het koopgedrag van klanten van boekhandel Van Benthem in Middelburg. Bewaard gebleven bestellijsten uit de periode 1801-1805 zijn bestudeerd. Men heeft getracht te achterhalen tot welke sociale klasse de kopers behoorden. Uit het onderzoek bleek dat de klanten hoofdzakelijk afkomstig waren uit de hogere klassen. Begin negentiende eeuw was er nog geen toename van boekenkopers uit de middenklasse te bespeuren. De boekhandel uit Middelburg had 26 leesgezelschappen als klant. Ook hun koopgedrag is onderzocht.

Het koopgedrag van klanten

De klanten uit de hogere klassen kochten theologische literatuur (17,8%), leerboeken, schoolboeken en naslagwerken (11,9%), werken over de historie (10,5%). Aan romans en verhalen werd 9,4% van de omzet besteed. Er is geen top-tien van meest gekochte romans samen te stellen, omdat er zeer veel verschillende titels werden gekocht. Schrijvers die op de bestellijsten wat vaker worden vermeld zijn de toentertijd populaire auteurs als La Fontaine, Vulpius (een schrijver van avonturenromans), Loosjes en de schrijfster Mademoiselle Cottin.

Het koopgedrag van de leesgezelschappen

Het koopgedrag van leesgezelschappen was anders dan dat van (individuele) klanten. Romans werden het meeste aangeschaft, vervolgens reisverhalen en geografische werken. Ook werden er tijdschriften aangeschaft voor de portefeuille van het leesgezelschap. Dit koopgedrag bevestigt dat lezers uit de middenklasse de aanschaf van romans te kostbaar vonden. Romans werden daarom gezamenlijk aangeschaft en gezamenlijk gelezen.

Dankzij het onderzoek in Middelburg weten we meer over het koopgedrag van klanten en leesgezelschappen in de periode 1801-1815. Veel blijft echter nog onzeker. Las de boekkoper de aangeschafte boeken, of was hij meer een verzamelaar? Gaf hij de boeken door aan zijn gezin? Zijn de resultaten van het onderzoek in Middelburg wel representatief voor het hele land? Nader onderzoek is gewenst.

Lees verder

• Lezen: het literaire leven in de negentiende eeuw