Willem van Nassau, prins van Oranje

Na het kinderloos overlijden van René van Chalon, prins van Oranje, kwam diens erfenis terecht bij zijn neef, Willem van Nassau, zoon van Willem van Nassau-Dillenburg, bijgenaamd de Rijke. De toen nog jonge Willem werd hierdoor prins van Oranje. Willem van Oranje zou in de Nederlanden een beslissende rol gaan spelen.

Het Huis Nassau

De Graven van Nassau, dat in Duitsland ligt, vervulden in de Nederlanden belangrijke politieke functies. Veel leden van de familie waren bijvoorbeeld aangesteld als stadhouder in één of meerdere Nederlandse gewesten. Zo was Graaf Jan V van Nassau-Dillenburg tussen 1504 en 1505 stadhouder van Gelre en Zutphen. Na zijn overlijden worden zijn bezittingen verdeeld. De Nederlandse bezittingen gaan naar zijn zoon Hendrik III van Nassau, de Duitse bezittingen komen in handen van zijn zoon Willem van Nassau, bijgenaamd de Rijke. De zoon van Hendrik, René van Chalon, erft van zijn oom aan moederskant diverse bezittingen, waaronder het prinsdom Orange, in het zuidoosten van Frankrijk. Hierdoor was René prins van Oranje geworden.

Willem van Nassau

Willem de Rijke, die de Duitse bezittingen van zijn vader had geërfd, trouwde met Juliana van Stolberg, die uit een eerder huwelijk al vier kinderen had. De grote kinderschaar, Willem had bij zijn huwelijk met Juliana al een dochter uit een eerder huwelijk, was reden voor de bijnaam de Rijke. Willem kreeg bovendien nog zeven dochters en vijf zoons, waarvan de oudste Willem heette, geboren op 24 april 1533.

De erfenis van René van Chalon

René van Chalon was al op jonge leeftijd betrokken in het landsbestuur, als stadhouder van Holland en Zeeland. Bij het beleg van Saint-Dizier sneuvelt René, pas 25 jaar oud en bovendien zonder wettige kinderen. Bij testament had René al zijn bezittingen en titels vermaakt aan zijn nog jonge neef, Willem van Nassau, de oudste zoon van Willem de Rijke. Overigens, de rijkdom van Willem de Rijke zat hem niet zoveel in financiële middelen, maar veel meer in de rijke kinderschaar. Aan het aanvaarden van de erfenis werden door de keizer, Karel V, wel eisen gesteld. De Nassau’s waren protestant, maar de jonge Willem zou katholiek opgevoed moeten worden en bovendien een gedegen opvoeding aan het hof van Karel V moeten krijgen. Aangezien de erfenis grote kansen, macht en rijkdom betekende, kon aan deze voorwaarden worden voldaan.

De jonge prins van Oranje

De jonge Willem werd katholiek en vertrok naar het hof van Karel V, waar hij les kreeg in Latijn, Frans, Spaans, Italiaans, maar ook in het plaatselijke Nederlands. Hij had aanleg voor diplomatie en hij deed allerlei belangrijke contacten op. In het diplomatieke proces wist hij te spreken, maar ook wanneer hij het achterste van zijn tong niet moest laten zien, wat hem de bijnaam Willem de Zwijger opleverde. Als Willem 18 jaar is huwt hij met Anna van Egmont, een huwelijk dat zijn belangen in de Nederlanden vergrootte. Uit dit huwelijk worden drie kinderen geboren, waaronder zijn oudste zoon, Filips Willem.

Raadsman van de koning

Karel V, keizer van Duitsland, koning van Spanje en Heer der Nederlanden leerde te vertrouwen op Willem van Oranje. Willem was raadgever van de koning en speelde een belangrijke rol in diplomatieke processen. Ook onder Karels opvolger, Filips II was dit aanvankelijk het geval.

Verwijdering tussen Filips en Willem

Aanvankelijk probeerde de Spaanse koning Filips II de prins van Oranje aan zich te binden. Maar er bleken grote verschillen aan het licht te komen. Dat leidde tot een aantal gebeurtenissen, waarvan een aantal belangrijke hieronder vermeld staan:

• Filips II wierp zich op als beschermer van het katholieke geloof. Het was hem een doorn in het oog dat zoveel katholieken in de Nederlanden het geloof afvallig waren en waren overgestapt op het protestantisme. De afvalligen dienden vervolgd, berecht en bestraft te worden. Dat ging Willem allemaal eigenlijk te ver.
• Filips had zijn halfzus Margaretha van Parma benoemd als landvoogdes, die hierin werd bijgestaan door een vertrouweling van de koning, de aartsbisschop Granvelle. Er werd een geheime raad in het leven geroepen, waarin alleen vertrouwelingen van de koning zaten, die de feitelijke beslissingen namen.
• De Raad van State, het officiële gezagscentrum kreeg door de invoering van de geheime raad steeds minder betekenis.
• Filips voerde steeds strengere plakkaten in, met instructies dat protestanten streng vervolgd dienden te worden.
• Filips wilde een krachtig centraal gezag, ten koste van lokale privileges. Dat was een doorn in het oog van de Nederlandse edelen, die hun positie in gevaar zagen komen.
• Er werd een Tiende Penning ingevoerd, een belasting van 10 procent op het vermogen. Dit riep onder de burgers, maar ook onder de adel, grote weerstand op.
• De spanning in het land onder burgers en edelen werd voelbaar en Willem van Oranje stuurde samen met de graven van Egmont en Horne een waarschuwende brief naar Filips. Filips ergerde zich aan dit soort brieven en stelde zich nog strenger en intimiderender op.
• Willem van Oranje trad, na het overlijden van zijn vrouw Anna van Egmont, op 25 augustus 1561 opnieuw in het huwelijk, mu met de protestantse Anna van Saksen. Het huwelijk gaf Willem nog meer belangrijke relaties, maar het was voor de katholieke Filips een bron van wantrouwen.
• In een rede bij de Raad van State op 31 december 1564 sprak Willem uit dat, hoewel hij hechtte aan het katholieke geloof, het hem niet kon behagen dat vorsten wilden heersen over het geweten van mensen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst zouden afnemen.
• De Raad van State wendde zich opnieuw met een brief tot de koning in januari 1565, die door de graaf van Egmond aan Filips II werd gebracht. In de brief werd nogmaals de zorg uitgesproken over de gevolgde politiek.
• In 1565 werd het Verbond der Edelen opgeicht, een verbond van de lagere adel, dat vroeg om opheffing van de inquisitie en verzachting van de gehate plakkaten. Willem hierbij niet aangesloten, maar via zijn broer Lodewijk van Nassau wel in nauw contact.
• Op 5 april 1566 kwamen 200 edelen uit alle delen van de Nederlanden bij elkaar, en overhandigden de landvoogdes Margaretha van Parma het Smeekschrift der edelen. In dit smeekschrift werd de inquisitie veroordeeld en gewaarschuwd voor gewapende opstand, maar sprak zich niet uit tegen het gezag van de koning, de regering of de kerk.

Opstand

• In 1566 sloeg bij het volk de vlam in de pan. Uit onvrede over de koning en de godsdienstonderdrukking werden in het vroege najaar van 1566 tal van katholieke kerken vernielingen aangericht. Deze gebeurtenis is als beeldenstorm te boek komen te staan.
• In 1567 werd de hertog van Alva naar de Nederlanden gestuurd om af te rekenen met de opstandige edelen. Willem van Oranje wachtte dit niet af en hij vertrok met zijn gezin naar Duitsland. Alleen zijn oudste zoon Filips Willem bleef in Leuven achter, waar hij studeerde.
• Filips Willem wordt naar Spanje afgevoerd, waar hij aan het hof werd opgevoed, en tevens een pion werd in de strijd tussen Filips II en Willem. Willem heeft zijn zoon nooit teruggezien.
• Vanuit Duitsland begint Willem met het organiseren van het verzet tegen de koning. Na een overwinning in de Slag bij Heiligerlee ging het bergafwaarts met de oorlogsverrichtingen en de financiën van de prins.
• Alva voerde opnieuw een Tiende Penning in, wat tot veel verontwaardiging en verzet bij de bevolking leidde.
• De strenge hand van Alva, de grote hoeveelheid doden, het riep allemaal op tot groter verzet.
• In 1572 nemen de watergeuzen Den Briel in. Hoewel Willem het niet eens was met de wijze waarop de watergeuzen roofden, plunderden en moordden, had deze actie wel een kentering in de strijd tegen de koning tot gevolg. Er kwam een volksopstand en de prins riep in een brief tot de bevolking op tot verzet tegen de koning.
• Er werd op diverse plaatsen strijd geleverd en Alva verliet in 1573 het land.
• Willem voert bij diverse steden strijd tegen de Spaanse troepen.
• Willem probeerde alle Nederlanden aan hem en aan elkaar te binden, en dat leek hem op 8 november 1576 ook inderdaad te lukken met de Pacificatie van Gent, ondertekend door alle 17 gewesten in de Nederlanden.
• De onverzoenlijke houding op het gebied van het geloof, de vrijheid voor katholieken in het noorden of protestanten in het zuiden was niet mogelijk. Met de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht kwam het tot een feitelijke tweedeling tussen de katholieke, zuidelijke gewesten en de protestantse, noordelijke gewesten.
• In 1580 tekende koning Filips II de vogelvrijverklaring van de prins van Oranje. In de Apologie schreef Willem van Oranje zijn verweer.
• Op 25 juli 1581 zwoeren de Staten Generaal in de ‘Acte van Verlatinghe’ Filips II formeel af als koning en heer der Nederlanden.
• Op 10 juli 1584 werd Willem van Oranje door Balthasar Gerards in de Prinsenhof te Delft vermoord. De moordenaar werd snel opgepakt, berecht en ter dood gebracht.

Willem dood, en wat nu?

Misschien had Filips II gehoopt dat met het overlijden van Willem van Oranje het hart en het vuur uit de opstand zou verdwijnen. Dat bleek niet het geval. Op politiek vlak nam Johan van Oldenbarnevelt als raadspensionaris de touwtjes in handen, op militair gebied nam Maurits van Nassau, de tweede zoon van Willem van Oranje de touwtjes in handen. De opstand tegen het Spaanse gezag zou onverminderd doorgaan en uiteindelijk succesvol blijken.