Schrijvers 20e eeuw: Simon Vestdijk - romans (1898-1971)

Simon Vestdijk, de auteur die sneller kon schrijven dan God kan lezen, schiep een oeuvre van ongekende omvang en verscheidenheid. Hij schreef 52 romans, een dertigtal korte verhalen, en vele gedichten en essays. In zijn autobiografische romans keert hij terug naar zijn jeugdjaren in Harlingen, in zijn historische romans weet hij overtuigend en met veel details het verleden op te roepen, en in zijn contemporaine romans is de lezer vaak getuige van een hoofdpersoon die, geplaagd door zijn kwelgeesten, ten onder dreigt te gaan. In de door Vestdijk geschreven fantastische roman geeft hij een concrete verbeelding van het Laatste Oordeel.

Over het leven van Simon Vestdijk

De in Harlingen geboren Simon Vestdijk volgde de hbs en studeerde medicijnen in Amsterdam. Hij werkte enige jaren als arts. In zijn vrije tijd verdiepte hij zich in in psychologie, filosofie en muziek. Ook werd hij redacteur van 'Forum' en van het literaire tijdschrift 'Groot Nederland'.

Vestdijk heeft betrekkelijk weinig van de wereld gezien. De jonge Vestdijk maakte wel enkele uitstapjes naar de Harz, Tirol en Beieren. Ook maakte hij, als scheepsarts, een reis naar Indonesië. Gegevens over de vreemde landen die in hij in zijn romans gedetailleerd beschreef haalde hij vooral uit aardrijkskundige tijdschriften.

Hij vestigde zich kort voor de Tweede Wereldoorlog in Doorn. Daar heeft hij, alleen onderbroken door zijn verblijf in Sint-Michelsgestel als gijzelaar tijdens de Tweede Wereldoorlog, de rest van zijn leven gewoond. Op zevenenzestigjarige leeftijd trouwde hij nog.

Zijn eerste manuscript

Vestdijk besloot al vrij snel om zijn loopbaan als arts op te geven. Op een achterkamer in zijn ouderlijk huis schreef hij tussen januari en mei 1933, in 110 dagen, zijn eerste roman, Kind tussen twee vrouwen. Het is een autobiografische roman, waarin Vestdijk een portret schetst van de opgroeiende Anton Wachter. De uitgever durfde het risico van publicatie van het manuscript, zeven schoolschriften met in het totaal 940 volgeschreven velletjes, niet aan, want deze omvangrijke roman van een onbekend auteur zou waarschijnlijk geen succes hebben bij het publiek. In 1972 werd de roman alsnog (postuum) gepubliceerd.

Auteur van een omvangrijk oeuvre

De auteur Simon Vestdijk kan met recht een een literair genie worden genoemd. De auteur Menno ter Braak noemde hem een duivelskunstenaar. De dichter A. Roland Holst merkte op dat Vestdijk sneller kon schrijven dan God kon lezen.

Vestdijk schreef 52 romans en een dertigtal korte verhalen, een vijftiental dichtbundels (totaal 1500 pagina's poëzie), een toneelstuk, ongeveer 35 bundels met essays en diverse boeken over de toonkunst, die getuigden van zijn verbluffende kennis van muziek.

Zijn romans zijn onder te verdelen in een viertal 'soorten': de autobiografische romans, de historische romans, de contemporaine (in de eigen tijd spelende) romans en de fantastische romans.

Autobiografische romans

Materiaal uit zijn door de uitgever geweigerde manuscript van Kind tussen twee vrouwen werd door Simon Vestdijk gebruikt voor zijn Anton Wachter-reeks, acht romans die verschenen tussen 1934 en 1960. Hij beschrijft in deze Anton Wachter-reeks zijn jonge jaren, van zijn kinderjaren in Harlingen tot het laatste jaar van zijn studie in Amsterdam. De boeken geven samen een uniek beeld van een jongensleven in het eerste kwart van de twintigste eeuw.

Terug tot Ina Damman

Een deel van het door de uitgever geweigerde manuscript werkte Vestdijk om tot zijn eerste roman Terug tot Ina Damman, het eerste deel van de Anton Wachter-reeks. Dit boek was bij verschijnen direct een succes.

In de autobiografische roman Terug tot Ina Damman (1934) schrijft de auteur over zijn jeugdliefde. Hoofdpersoon is Anton Wachter, leerling in de tweede klas van de hbs in Harlingen. Hij wordt verliefd op Ina Damman, een meisje uit Driehuizen dat in de eerste klas van de hbs zit. In zijn agenda noteert hij hoe vaak ze hem op een dag aankijkt. Ze laat hem na een jaar weten dat ze hem een vervelende jongen vindt. Ina houdt dus niet van hem. In de derde klas probeert Anton tevergeefs zijn liefde voor haar te overwinnen. Dan besluit hij om trouw te blijven aan haar liefde. Haar beeld kan in zijn fantasie altijd worden opgeroepen door het spelen van een menuet van Joseph Haydn.

Historische romans

De historische romans van Vestdijk spelen in een bepaald tijdperk. Opvallend is dat iedere historische roman van Vestdijk een ander deel van de geschiedenis behandelt. De historische roman Het vijfde zegel speelt zich af ten tijde van de inquisitie in Spanje in de zestiende eeuw, de historische roman Rumeiland speelt zich af ten tijde van de Engelse overheersing op Jamaica in de achttiende eeuw, en de historische roman Ierse nachten neemt de lezer mee naar het Ierland van de negentiende eeuw, waar de Ieren in opstand komen tegen de Engelse grootgrondbezitters.

Het vijfde zegel

Vestdijk weet in de historische roman Het vijfde zegel (1937) een fascinerend beeld op te roepen van de werkwijze van de Spaanse inquisitie in de zestiende eeuw. Hoofdpersoon in de roman is de Spaanse schilder El Greco. Hij is vertwijfeld als de Spaanse koning Philips de Tweede zijn schilderij van de Heilige Mauritius afwijst. Hofkringen willen hem nog dieper laten vallen. Ze laten de inquisitie onderzoeken of hij niet van ketterij beschuldigd kan worden. Het dreigende gevaar maakt El Greco angstig. Een Dominicaanse monnik, door El Greco (ten onrechte) gezien als zijn verrader, brengt de inquisiteur om. Het leven van El Greco wordt niet langer bedreigd.

Zowel de relatie tussen een meester en een knecht en kwelgeesten die iemand het leven zuur willen maken, vinden we vaker terug in romans van Simon Vestdijk. Opvallend is dat in deze roman de in romans van Vestdijk vaak aanwezige hartstochtelijke liefde ontbreekt. De relatie van El Greco met een aantrekkelijke vrouw blijft in deze roman tamelijk vaag.

Rumeiland

In de spannende historische avonturenroman Rumeiland (1940) wordt verslag gedaan van de belevenissen van Richard Beckford op Jamaica, in de jaren 1737-1738. Richard Beckford, afkomstig uit een Engelse familie die plantages op Jamaica bezit, keert in 1737 terug naar Jamaica. Hij wordt door zijn oudere broer naar Jamaica gestuurd om de diefstal van rum en suikerriet op de familieplantage te onderzoeken. Tegelijkertijd onderzoekt hij ook de dood van zijn broer Peter, die er zeventien jaar geleden op verdachte wijze de dood vond. Bovendien wil hij onderzoeken of Anne Bonney, een vrouwelijke piraat die hij ontmoette toen zijn schip, waarmee hij als jonge planterszoon op weg was van Jamaica naar Engeland, werd gekaapt, nog in leven is. Hij ontmaskert de dief en komt tot de ontdekking dat zijn broer Peter is vergiftigd. Een brief aan de gouverneur over deze kwesties leidt niet tot het gewenste resultaat. Tot een vervolging van de gifmenger komt het niet. Het eiland keert zich tegen hem. De vrouw van de gouverneur doet zich voor als Anne Bonney, met als doel om één nacht met hem te beleven. Richard Beckford komt erachter dat hij door de vrouw van de gouverneur voor de gek is gehouden. Teleurgesteld keert hij naar Engeland terug.

In dit boek komen de Engelse kolonialen (overheersers) er zonder uitzondering slecht van af. De gouverneur grijpt niet in als Richard Beckford melding maakt van brutale diefstallen en de vergiftiging van zijn broer. Britse recensenten beschouwden Rumeiland, bij het verschijnen van een Engelse vertaling in 1963, als een aanklacht tegen het Engelse koloniale bewind.

Ierse Nachten

Het verhaal wordt in Ierse nachten (1946) verteld door Robert Farfrea, wiens Schotse vader rentmeester is op een Iers landgoed. Zijn moeder is een felle Ierse. In de roman zien we door de ogen van de achtjarige jongen een romantische wereld. Het is echter ook een wereld van ellende en armoede van het Ierse volk. Ze worden uitgehongerd door de Engelse grootgrondbezitters. In het eerste hoofdstuk vriest een man dood, omdat niemand hem turf kan geven. In het laatste hoofdstuk komt het Ierse volk in opstand tegen de grootgrondbezitters. Ze weten de Engelsen te verjagen.

Vestdijk weet meesterlijk te vertellen over de vreemde gebruiken en gewoonten van de Ieren, een volk dat vervuld is van heidense gebruiken en heidens bijgeloof. Zo gaat een in het boek beschreven dodenwake (de wacht bij ene overledene) van een rauw verdriet over op een heidens drank- en liefdesfeest. De sfeer van de geheimzinnige Ierse wereld, met heksen en tovenarij, een landschap geurend van bloemen, moerassen en de vele turfvuren, weet de auteur prachtig op te roepen.

Contemporaine romans

In de contemporaine (in het heden spelende) romans van Vestdijk is er vaak sprake van verzet tegen de Nederlandse kleinburgerlijkheid. Die kleinburgerlijkheid bewerkstelligt niet zelden de ondergang van de (geniale) hoofdpersoon.

De koperen tuin is het verhaal over een tragische liefde tussen een jongen en een vier jaar ouder meisje. Ivoren Wachters gaat over een briljante scholier met een ernstig verwaarloosd gebit. In De schandalen wordt de ondergang van de kunstenaar Wegener beschreven.

De koperen tuin

In De koperen tuin (1950), een min of meer autobiografische geschiedenis, wordt de achtjarige Nol Rieste door zijn moeder meegenomen naar een stadstuin. Hij ontmoet daar de vier jaar oudere Trix Cuperus, de dochter van de dirigent van het concert dat op dat moment in de stadstuin wordt gegeven. Nol wil met haar in contact komen, maar krijgt daar, terwijl zijn liefde voor haar steeds sterker wordt, in de loop der jaren weinig gelegenheid toe. Trix bekent hem wel haar liefde, maar er vinden geen verdere ontmoetingen meer plaats. Hij gaat medicijnen studeren in Amsterdam. Hem wordt verteld dat Trix 'avonturen' heeft met andere mannen. Na de dood van de moeder van Nol komen ze nader tot elkaar. Nol besluit echter om haar alleen te laten. Trix, volkomen wanhopig, maakt met arsenicum een einde aan haar leven. Nol komt, door schuldgevoelens gekweld, uiteindelijk in zijn geliefde stadstuin tot rust.

Vestdijk beschouwde De koperen tuin, waarin hij weer terugkeerde naar het Harlingen van zijn jeugd, als zijn beste boek. In deze in de ik-vorm geschreven roman staat, zoals wel vaker bij Vestdijk, een romantisch motief centraal. De auteur verklaarde, enkele jaren na het schrijven van de roman, dat hij nog steeds verliefd was op de hoofdpersoon.

Ivoren wachters

Hoofdpersoon in Ivoren Wachters (1951) is de briljante lyceum-leerling Philip Corvage. Hij verwaarloost bewust zijn gebit. Kennelijk is zijn ijdelheid en belangstelling vooral gericht op het geestelijke. De Bie, een pas beginnende leraar Nederlands maakt een opmerking over zijn gebit. Hij vraagt Philip om het 'afgebrande kerkhof' een beetje voor zich te houden. Philip besluit om de leraar op te zoeken, maar hij treft zijn verloofde. Ze kiest zijn kant, omdat ze vindt dat De Bie zijn excuses moet aanbieden. Een tweede beledigende opmerking wordt gemaakt door zijn oom, bij wie Philip inwoont. Hij zegt dat zijn vader een oplichter was. Philip slaat zijn oom. Het dienstmeisje, die ziet dat de oom een beroerte krijgt, stuurt Philip weg om de dokter te halen. Ze geeft haar nare baas een ferme klap met zijn eigen wandelstok. De oom sterft. Philip zoekt het dienstmeisje bij haar thuis op. De echtgenoot gooit Philip, om de ware toedracht van de dood van zijn oom te verhullen, in het water. Philip verdrinkt. De verloofde van leraar De Bie verbreekt de verloving. De leraar is ontgoocheld. De dood van Philip wordt gezien als zelfmoord.

De roman, door Vestdijk na een depressie in 1944 geschreven in twee maanden tijds, heeft het gebit (de ivoren wachters) als thema. Op iedere pagina is wel een kies, een mond of een kaak te vinden.

Opmerkelijk is de aanwezigheid van Lida Feltkamp, de innemende verloofde van de leraar Frits Schotel de Bie. Eindelijk treedt er eens een sympathieke vrouw op in een roman van Vestdijk.

De schandalen

In de roman De schandalen (1953) wordt de liefde van de geniale schilder Wegener voor de professorsdochter Emy Grammacher aanvankelijk half door haar beantwoord en vervolgens radicaal door haar ontkend. De schilder vindt een nieuwe liefde, die hem wel biedt waar hij behoefte aan heeft. Deze al wat oudere Ank sterft aan het einde van de roman. Wegener, door zijn kwelgeesten op de knieën gedwongen, steekt zijn hui in brand en gaat ten onder.

Willem Wegener wordt in de roman omgeven door allerlei onaangename figuren, Emy Grammacher voorop. Ze zijn door Vestdijk zo venijnig knap beschreven dat de lezer een hekel aan ze krijgt. De meesten van deze figuren hebben zich op de een of andere wijze buiten de gemeenschap of de conventies (de in de maatschappij als oppassend geziene normen en waarden) geplaatst. Daarom kan de roman alleen maar De schandalen heten.

Wegener is waarschijnlijk een zelfportret van Vestdijk. Veel figuren in deze roman ontleende hij aan zijn eigen werkelijkheid. De beschrijving die hij in de roman geeft van het gezicht van Wegener is waarschijnlijk zijn eigen gezicht. Wellicht voorvoelde hij tijdens het schrijven over de ondergang van Wegener zijn komende (eigen) depressie.

De fantastische roman

De fantastische roman, waarin dingen gebeuren die eigenlijk niet gebeuren kunnen, is zeldzaam in de Nederlandse romanliteratuur. Vestdijk scheef in dat genre de mooiste roman. In de roman De kelner en de levenden, die door veel lezers beschouwd wordt als zijn meesterwerk, geeft Vestdijk een concrete invulling van het Laatste Oordeel.

De kelner en de levenden

In de roman De kelner en de levenden (1949) worden twaalf flatbewoners met een touringcar naar een bioscoop gebracht. Als ze naar binnen gaan komen ze in een reusachtig doolhof terecht. Uiteindelijk belanden ze in een wachtkamer met wel 500 perrons. In de wachtkamer werkt een jonge kelner. De flatbewoners krijgen in de wachtkamer het gevoel dat ze het Laatste Oordeel beleven. Ze weigeren, ondanks dreigen en een toespraak door de kelner, om het menselijk bestaan en God te vervloeken. Ze slagen erin om de weg naar hun flat te vinden, waar de kelner hen opwacht. De kelner, een Christus-figuur?, zegt dat ze zijn geoordeeld en begenadigd om verder te leven.

Het onderwerp van deze roman is het Laatste Oordeel. Het oordeel van de flatbewoners is positief, want ze weigeren om het menselijke bestaan en God te vervloeken.

Vestdijk koos bewust voor het getal 12. In 12 hoofdstukken beleven 12 personen, die weggelopen lijken te zijn van het Laatste Avondmaal van de 12 apostelen, 12 spannende uren. Het resultaat is een geestig, spannend, fantastisch en filosofisch boek.

Lees verder

• Schrijvers 20e eeuw: F. Bordewijk - verhalen en romans
• Schrijvers 20e eeuw: Willem Elsschot - verhalen en romans
• Schrijvers 20e eeuw, Anton Koolhaas: dierenverhalen & romans
• Schrijvers 20e eeuw: Louis Couperus, leven en werk