Literaire genres: geschiedenis van het het reisverhaal

In de zeventiende eeuw bewerkte men scheepsjournalen tot reisverhalen. In de achttiende eeuw, de eeuw van de Verlichting, schreef men imaginaire reisverhalen. De auteur nam zijn lezer op verzonnen reizen mee naar verzonnen plaatsen. Hij wekte wel de indruk dat hij de reis werkelijk had gemaakt. De imaginaire reisverhalen boden de auteur de gelegenheid om kritiek te leveren op de politieke en economische gebeurtenissen in zijn eigen land. De bekendste in de zeventiende eeuw geschreven reisverhalen zijn Robinson Crusoë en Gulliver's travels. Men onderscheidt drie soorten imaginaire reisverhalen: utopieën, satires en robinsonades.

Van scheepsjournaal tot reisverhaal

De zeventiende eeuw was de eeuw van de grote ontdekkingsreizen. Er werden reizen gemaakt om de Noord en om Kaap de Goede Hoop. De schepen van de VOC maakten de lange reis naar Oost-Indië.

De schipper of stuurman hield een scheepsdagboek bij. In dit scheepsjournaal werden nautische gegevens als koers, snelheid, stromingen en windrichting genoteerd. Ook werden er bijzonderheden verteld over zaken als handel, verversingsplaatsen, ziekten, muiterij en straffen. Het scheepsjournaal bevatte vertrouwelijke gegevens. De concurrentie mocht het scheepsjournaal, en vooral de bijbehorende zeekaarten en plattegronden van handelsvestigingen, niet in handen krijgen.

De thuisblijvers bleken belangstelling te hebben voor verhalen over vreemde landen en volkeren. Daarom werden deze scheepsjournalen in bewerkte vorm uitgegeven. Oninteressante nautische gegevens en vertrouwelijke notities werden geschrapt, terwijl buitengewone voorvallen uitgebreid werden beschreven. Natuurlijk werden er ook bijzonderheden over verre landen en vreemde volken toegevoegd. Zo ontstond uit het scheepsjournaal het reisverhaal. Om de lezer te boeien was de werkelijkheid niet zelden geweld aangedaan. Het verhaal over een waargebeurde reis was dus deels fictief.

Tientallen bewerkingen van scheepsjournalen uit de zeventiende eeuw zijn bewaard gebleven. Een van die reisverhalen is van de schipper van de Bontekoe, die een bewerking van zijn scheepsjournaal publiceerde toen hij wee veilig thuis was in Hoorn. In dit reisverhaal doet hij verslag van zijn avonturen. In Straat Sunda, tussen Java en Sumatra, vloog hij met zijn schip in de lucht. Dankzij Gods gunst bleef hij in leven.

Imaginaire reisverhalen

Het ontstaan van imaginaire reisverhalen

De lezers waren in de zeventiende eeuw gewend geraakt aan reisverhalen. Ook in de achttiende eeuw, de eeuw van de Verlichting, waren lezers benieuwd naar verre landen en vreemde volken. Er bestond voor reisverhalen dus een goede 'bodem'.

In de achttiende eeuw ontstond het imaginaire reisverhaal. Hierin wordt een reis beschreven die nooit heeft plaatsgevonden. De auteur houdt echter de schijn op dat hij de reis, die vaak door verschillende verzonnen landen voert, wel heeft gemaakt. De lezers hadden toentertijd doorgaans niet voldoende kennis van verre landen en vreemde volken om een auteur op onwaarheden te betrappen. Een fantasievol auteur kon dus zijn gang gaan.

Een verhaal met didactische doeleinden

De achttiende eeuw was de eeuw van de Verlichting. Het was een tijd van plannen maken voor een betere wereld door fouten te bekritiseren. Het was ook de tijd van de episch-didactische literatuur (boeken als opvoedmiddel). Het imaginaire reisverhaal werd populair, want de auteur kon tijdens de door hem beschreven reis door verzonnen landen met verschillende bestuursvormen, zeden en gewoonten, zijn lezers laten zien wat volgens hem juist en niet juist was. Auteurs konden zo kritiek uiten op de gebeurtenissen in hun eigen land. Ze konden bijvoorbeeld de ideale maatschappij beschrijven op een onbewoond eiland. Nieuwe ideeën over politiek, economie, opvoeding en onderwijs konden worden verwoord; ideeën die als ze rechtstreeks waren geformuleerd, de auteur wellicht in moeilijkheden hadden gebracht.

Soorten imaginaire reisverhalen

Utopie

In sommige imaginaire reisverhalen laat de auteur zijn hoofdpersoon terechtkomen in een utopie, een ideale wereld. Die wereld dient als voorbeeld voor onze eigen wereld.

Het door Jonathan Swift geschreven boek Gulliver's travels (1726) is niet alleen een satire met aanvallen op de politieke situatie in Engeland, of een imaginair reisverhaal over een verzonnen reis naar een niet-bestaand land, maar ook een utopie. In het tweede deel ('de reis naar het land van de reuzen') en in het vierde deel ('de reis naar de paarden') komt immers geen uitbuiting, onderdrukking of armoede voor.

Robinsonade
Een robinsonade is een verhaal over een of meer van de rest van de wereld afgezonderde personen. Ze moeten zich alleen zien te redden. De bekendste robinsonade is ongetwijfeld het door Daniël Defoe geschreven boek Robinson Crusoë (1719). Robinsonades waren tijdens de Verlichting erg populair. Men kon immers laten zien hoe men zich, door gebruik te maken van de rede, in de moeilijkste omstandigheden staande kon houden.

Het leven en de zeer ongewone gebeurtenissen van Robinson Crusoë is een verzonnen autobiografie van een schipbreukeling op een onbewoond eiland. Hij weet op nuchtere wijze gebruik te maken van wat hem na de schipbreuk rest. Robinson besteedt zijn eenzaamheid niet aan piekeren of filosoferen, maar aan het zo comfortabel mogelijk inrichten van zijn leven.
Defoe werd overigens geïnspireerd door een gebeurtenis uit 1712. Op het eiland Juan Fernandez werd toen de in berenvellen gehulde Schotse zeeman Alexander Sirk aangetroffen. Vier jaar eerder was hij daar, na onenigheid met de kapitein, aan land gezet.

Niet algemeen bekend is dat Roninson Crusoë een Nederlandse voorganger heeft gehad. In 1708 publiceerde Hendrik Smeeks het boek Beschryvinge van het magtig Koningrijk Krinke Kesmes. Ook in dit boek spoelt er een schipbreukeling aan op een onbewoond eiland. Lange tijd is gedacht dat Defoe dit boek als voorbeeld heeft gebruikt, maar onderzoek heeft uitgewezen dat die gedachte onjuist is.

Satire

In de periode kort na 1780 was er in ons land sprake van felle politieke conflicten. Patriotten en prinsgezinden bestreden elkaar. Daarbij werden alle mogelijke middelen gebruikt. In 1788 verscheen Reize door het Apenland, geschreven door de patriottische auteur J. Schasz, M. D. (Medicinae Doctor). Dit was waarschijnlijk het pseudoniem van de dichter en politicus Gerrit Paape (1752-1803).

De auteur neemt zijn door onderlinge twist verdeelde partijgenoten genadeloos op de korrel. Ook uit hij kritiek op het blindelings volgen door de massa van wat de politieke leiders zeggen.

In het boek Reize door het Aapenland vlucht de ik-persoon, die verdacht wordt van moord op zijn vrouw en dienstmeisje, het land uit. Na een lange tocht komt hij aan in het imaginaire land der apen. De leiders van de apen willen dat de apen zich omvormen tot mensen. Moeten de apen zich anders gaan gedragen om mens te worden, of is het afhakken van hun staarten voldoende om mens te worden? Omdat de apen die de staarten willen afhakken winnen, gaat men over tot het massaal afhakken van de staarten.

Lees verder

• Literaire genres: geschiedenis en ontwikkeling van de roman
• Literaire genres: de geschiedenis van het sprookje