Literaire genres: geschiedenis en ontwikkeling van de roman

De roman is nu het meest gewaardeerde literaire genre. Dat is niet altijd zo geweest. De achttiende eeuw was vooral de eeuw van de bonte verhalen, waarin allerlei gebeurtenissen werden beschreven. Hoog gewaardeerd werden de geschiedschrijving en de filosofische geschriften. Om diverse redenen werd de roman bij zijn komst aanvankelijk nauwelijks gewaardeerd. Dat veranderde toen Samuel Richardson zijn Pamela or virtue rewarded publiceerde, een briefroman met een deugdzaam meisje als heldin. Ook de eerste Nederlandse roman, Historie van mejuffrouw Sarah Burgerhart, was een briefroman. Het was een zedekundige roman, want de lezer kwam te weten hoe het hoorde in het dagelijkse leven.

Populair proza in de achttiende eeuw

Vanaf het begin van de achttiende eeuw werden er veel prozateksten gepubliceerd. Het was leesvoedsel voor de gewone burger. De teksten werden niet tot de officiële literatuur gerekend. Tot de verhalen behoorde onder andere schelmenverhalen, avonturenverhalen, erotische verhalen reisverhalen en criminele verhalen.

De verhalen zijn een opeenstapeling van gebeurtenissen. Zo gaan criminele verhalen vooral over feiten, zoals de details van een moord en van een executie. Na 1780 is er in de criminele verhalen steeds meer aandacht voor de geestelijke toestand van de misdadiger en voor de oorzaken van zijn criminele gedrag. Deze verschuiving in aandacht, van feiten naar geestelijke toestand, vindt ook plaats bij andere verhaalsoorten.

Rond 1780 ontstaat de roman. In de roman wordt de innerlijke ontwikkeling van de hoofdpersonen vooropgesteld. De tijd van de bonte verhalen, in grote getale geschreven, gedrukt en geleden is vrijwel voorbij (een enkele soort houdt het langer vol).

De waardering voor de roman

De lage status van de roman

Tegenwoordig wordt de roman gezien als een typisch literair genre. Het is op dit moment zelfs het belangrijkste en meest verspreide literaire genre. Tot begin negentiende eeuw werd daar heel anders over gedacht. Men was van mening dat romans bestemd waren voor vrouwen of andere intellectuele lichtgewichten, die niet in staat waren om serieuze kost te verteren. De thema's en de onderwerpen waren te triviaal om als literatuur beschouwd te kunnen worden.

Waarom de roman niet werd gewaardeerd

De hedendaagse opvatting over literatuur is niet van alle tijden. De roman, een relatief jong genre dat eind achttiende eeuw ontstond, werd om diverse redenen aanvankelijk niet gewaardeerd.

Er was een bezwaar van literaire aard. De klassieke literatuur had de roman niet opgenomen in hun rij van literaire teksten. De Romeinen en de Grieken kenden dus geen romans. Vanwege het ontbreken van klassieke 'papieren' werd de roman aanvankelijk niet gezien als een literair genre. Men liet dit bezwaar pas varen nadat men over het morele bezwaar was heengestapt (men beschouwde de roman als vergelijkbaar met het klassieke epos en het heldendicht, want ook in de roman werden de lotgevallen van een deugdzame held beschreven).

Bovendien was er een bezwaar van inhoudelijke aard. Men was bang dat de lezer door de beschrijving van de gevoelens van de hoofdpersoon te veel zou worden meegesleurd. Zijn sympathie voor de sympathieke maar slechte held zou te ver kunnen gaan. Moreel verval lag dus op de loer.

Opvattingen over wat tot de literatuur gerekend moet worden kunnen, zoals al eerder opgemerkt, veranderen. Lange tijd werd de geschiedschrijving, die nu voornamelijk gezien wordt als een niet-literair genre, gewaardeerd als de meest serieuze vorm van literatuur. Hoog gewaardeerd werden bijvoorbeeld de geschiedkundige werken, de filosofische geschriften en de toneelstukken van Voltaire (1694-1778). Eind achttiende eeuw werden de activiteiten van de filosoof en de historicus overgeheveld naar de universiteiten. Juist in die tijd begon de opkomst van de roman. Schrijvers legden zich toe op fictionele teksten die als doel hadden om de verbeeldingskracht van de lezers te laten werken.

De eerste romans

Briefromans

Eind achttiende eeuw ging men romans langzamerhand accepteren. De eerste romans waren briefromans. Het was een tijd waarin veel brievenboeken verschenen. Die brievenboeken bevatten niet alleen voorbeelden van goede brieven, maar ook aanwijzingen over hoe het hoorde in het normale leven. Dat kwam de waardering voor de briefroman ten goede. In de briefromans vertelt men ook hoe het hoorde in het dagelijks leven. In ons land werden de briefromans al snel zedekundige romans genoemd, wat geruststellend was.

Pamela or virtue rewarded, de eerste briefroman
De moderne roman ontstond rond het midden van de achttiende eeuw in Engeland. De auteur was Samuel Richardson (1609-1761). In 1740 en 1741 publiceerde hij Pamela or virtue rewarded (twee delen). De roman bestaat uit brieven en dagboekfragmenten. Deze roman werd gewaardeerd, want de roman had geen sympathieke, slechte heldin als hoofdpersoon, maar een deugdzame heldin.

Het deugdzame meisje Pamela wordt belaagd door Mr. B. Hij tracht haar te verleiden en verkracht haar zelfs bijna. Pamela verzet zich tegen zijn toenaderingspogingen. Met succes, zo blijkt ook uit de ondertitel van de roman. De roman zette dus niet aan tot slechte daden (moreel verval). Integendeel, er werden prachtige voorbeelden van goed gedrag gegeven. De deugd van het meisje wordt beloond. Ze blijft deugdzaam en uiteindelijk trouwt Mr. B. met haar.

Er wordt wel beweerd dat Samuel Richardson de briefroman heeft uitgevonden. Om in zijn onderhoud te voorzien werkte hij in opdracht aan een brievenboek. In het brievenboek waren voorbeeldbrieven opgenomen. Om te voorkomen dat het brievenboek onsamenhangend zou worden, besloot hij om een verhaal door de brieven te laten lopen. Zo zou de eerste briefroman zijn ontstaan. Zijn biografen hebben echter vastgesteld dat die redenering onjuist is. Richardson werkte tegelijkertijd aan het brievenboek en aan Pamela or virtue rewarded

Historie van mejuffrouw Sarah Burgerhart

De eerste Nederlandse roman, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, werd in 1782 gepubliceerd door Betje Wolff en Aagje Deken. Het is een roman in brieven. De lezer komt de geschiedenis aan de weet in 155 brieven, geschreven door allerlei personages.

Het is, heel in het kort, de geschiedenis van Saartje die na een scène uit het huis vlucht van haar schijnheilige tante, Suzanna Hofland. Ze maakt, evenals Betje Wolff, een verhaal mee dat verkeerd had kunnen aflopen. Alles komt evenwel goed. Saartje trouwt met de rechtschapen Hendrik Edeling.

De schrijfsters hebben de voordelen van de briefroman optimaal benut. In de brieven worden allerlei onderwerpen uit het dagelijks leven besproken. De brieven bieden gelegenheid tot herhalen en opnieuw overwegen. Een zaak kan dus van allerlei kanten worden belicht. Bovendien beelden de verschillende karakters zich duidelijk uit door middel van het soort brieven dat ze schrijven.

Deze realistische roman, die een goed beeld geeft van het leven in die tijd en die bovendien vol humor zit, werd een groot succes. Al na een paar maanden werd het boek herdrukt. Ook verschenen er vertalingen in het Frans en in het Duits.

Oude en nieuwe romans

Veel romans beantwoorden aan de volgende omschrijving:
Een uitgebreid verhaal met één verwikkeling die zich geleidelijk naar één hoogtepunt beweegt. Diverse personages handelen daarbinnen, overeenkomstig hun dynamisch gepresenteerde karakter.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn er romans geschreven die niet of nauwelijks aan deze omschrijving voldoen. Auteur als Harry Mulisch (Het stenen bruidsbed) en Ivo Michels (Het boek Alfa) schreven 'nieuwe' romans.

Enkele kenmerken van nieuwe romans:

• Geen lineaire, door de chronologie bepaalde ontwikkeling, maar een zich los in de tijd bewegende handeling, met gaten en sprongen in de vertelde tijd.
• Geen strakke intrige met een duidelijk begin- en eindpunt, maar een schijnbaar willekeurig begin en een open einde
• Geen verhaal dat een hechte, zinvolle wereld suggereert, maar een roman die een beeld geeft van een absurde, niet te begrijpen wereld.
• Dingen spelen niet altijd een ondergeschikte rol. In de moderne roman kunnen ze soms even belangrijk zijn als mensen.

Lees verder

• Literaire genres: geschiedenis van het het reisverhaal
• Literaire genres: de geschiedenis van het sprookje