Het midwinterfeest Joel wordt Kerstfeest

Joel is het Germaans midwinterfeest. Het duurde 12 dagen en de belangrijkste dag was de kortste, rond 21 december. Joel is een lichtfeest en het is Oud en Nieuw. Bij Joel gaat het om de vruchtbaarheid van het land en het herdenken van de doden. Veel elementen van de Kersttijd zijn terug te voeren op dit heidens feest. De adventskrans, de vele kerstkaarsen, een vliegende Kerstman en zelfs de kerstboom, het begint waarschijnlijk allemaal in de donkere dagen van de Joel.

Inhoud

• Oud en Nieuw volgens de Germanen
• Eindelijk weer Licht!
• Joel, de naam zegt het al
• Een wilde jacht in een luidruchtige nacht
• Joel wordt Kerst

Oud en Nieuw volgens de Germanen

Joel was een belangrijk evenement in de Germaanse samenleving. Het was het einde van het jaar, het licht kwam weer terug! Maar Joel had net als het Keltisch Samhain een dubbele betekenis. Het was naast het einde van het oude jaar, de geboorte van een nieuw jaar. Midwinter, de langste nacht van het jaar was het keerpunt. Na die lange nacht werden de dagen langer en de nachten gelukkig steeds korter. Er werden offers aan de goden gebracht om een goede oogst voor het komende jaar te garanderen. Aan de andere kant was het ook een feest van het ´oude´, overleden familieleden konden in deze tijd weer op bezoek komen. Net als bij de Kelten had deze terugkeer van de doden tijdens midwinter ook een keerzijde. Niet alles wat terugkeerde uit het dodenrijk was vriendelijk, trollen, demonen en ander addergebroed bereikten ook de aarde. Vuren en magische spreuken hielden het ´kwade´ op afstand.

Eindelijk weer Licht!

Joel is het feest van het licht. De vuren werden extra opgestookt en een brandend zonnerad werd over de akkers geduwd. Dit rad stelde de zon voor die eindelijk weer aan kracht begon te winnen. Dat rad kennen we nu nog maar we noemen het een adventkrans. Op de grote vuren werden offers gebracht aan Freya, de belangrijkste godin van de vruchtbaarheid. Het waren waarschijnlijk vooral everzwijnen die het leven lieten voor de grote godin.

Het Joelblok wordt in de haard aangestoken. Het (eiken) blok was zorgvuldig door de familieleden uitgekozen. Het werd aangestoken met een stukje van het blok van de voorgaande jaar en moest de hele Joel blijven branden. Het blok had magische krachten. Eden gezworen bij een Joelblok konden niet gebroken worden en al het boosaardig gespuis werd buitengehouden door de warmte en het licht van het blok. Het vuur werd iedere nacht bewaakt door een familielid, een uitgedoofd blok bracht groot onheil voor het komende jaar.

Joel, de naam zegt het al

Eigenlijk was de Joel ook een soort vakantie, het werk was gedaan. De oogst lag opgeslagen en het was tijd om even uit te rusten. ´Joelen´ de naam zou het al zeggen, wie ´joelt´ maakt veel lawaai, springt uit de band. Er werd gedronken in de donkere Joelnachten en daardoor kwam de stemming er waarschijnlijk goed in maar er was nog een reden voor dat lawaai. Angst zorgde ook voor veel ´joelen´. Demonen loerden op de bange Germanen en herrie, heel veel herrie, hield ze misschien buiten de deur. Of dit de goede vertaling is voor de naam ´Joel´ is onduidelijk. Het zou ook kunnen verwijzen naar het oud-Noorse woord voor wiel, Hjól (het zonnerad) of verwijzen naar één van de namen van de grote Germaanse god Odin.

Een wilde jacht in een luidruchtige nacht

In veel oude volksverhalen wordt verteld over een `Wilde Jacht`. In de Joeltijd is het Odin (of Wodan) die met een luidruchtige aanhang van overledenen langs de hemel raast. Waar de rumoerige troep de aarde raakte werd de grond vruchtbaar en dat was goed voor de oogst van het nieuwe jaar. Maar er was ook angst, in enkele gevallen werden mensen gedood of gevangen genomen door de Wilde Jacht. Gevangenen werden veroordeeld tot een leven tussen de doden van de Jacht. Dappere mannen bliezen op hoorns om de troep demonen het hoofd te bieden. Lawaai en licht houdt altijd het kwaad tegen. In vrijwel alle oude culturen zijn beschrijvingen van een soort Wilde Jacht. Het is niet altijd Wodan of Odin die de leider is. Soms is het Vrouw Holle of Perchta (het ligt er maar net aan waar je woont). Elementen van de Wilde Jacht hebben misschien wel de verhalen rond Sint Nicolaas bepaald. Een langs de hemel razende man met enkele ‘knechten’. Wodan bereed een schimmel (wel met acht poten) en had twee raven als trouwe begeleiders. Wodan was net als Sint alwetend, Sint heeft er alleen een Groot Boek voor nodig.

Joel wordt Kerst

In de 4e eeuw wordt het Joelfeest gekerstend. De christelijke kerk had natuurlijk weinig op met de heidense gebruiken maar wist uit ervaring dat het moeilijk was deze oeroude tradities aan de kant te zetten. Joel was het feest van het licht en Jezus voor de christenen het ‘licht van de wereld’. De Joeltijd werd een geboortefeest, de geboorte van een kind. Veel gebruiken uit de Joeltijd werden ‘ingepast’ in het christelijke feest. Het zonnerad werd een adventskrans en de meute van de Wilde Jacht werd misschien wel de Kerstman.

De kerstboom heeft waarschijnlijk weinig met de Joel van toen te maken maar groenblijvende struiken hebben dat wel. Tijdens de Joel werd groene takken in huis gehaald en soms versierd met noten. De takken symboliseerden een vruchtbaar nieuw jaar. De kerstboom van nu heeft daar weinig mee te maken. Een dennenboompje (spar) heeft nooit in een heidens huishouden staan glinsteren. Onze voorouders zagen meer in de eik en waarschijnlijk hebben ze die ook wel met vruchtbaarheidsymbolen versierd of er offers aan gebracht. Hij bleef wel buiten de deur.

Vrede op aarde. Het lijkt een door en door christelijke boodschap maar al ver voor de kerstening was dit ook een element van de Joel. Joel was een tijd om te rusten, om offers te brengen om eden te zweren bij het Joelblok en om de vrede te bewaren. Tijdens de Joel zorgde je voor een vruchtbaar jaar en veel wat tijdens de Joel gebeurde bepaalde het jaar. Wanneer je niet voldoende offers bracht zouden de goden misschien zorgen voor een slechte oogst. Lukte het je niet om het vuur brandende te houden dan kwamen de demonen je halen. Oorlog en ruzie was ook een slecht voorteken voor het jaar dat eraan kwam. Vrede op aarde dus.

Net als de Joel is het kerstfeest een lichtfeest. Tijdens de Joel werden vuren opgestookt en werd er feest gevierd omdat de zon weer aan kracht begon te winnen. Het zonnerad was het symbool van het licht dat weer krachtiger werd. Dat zonnerad werd de adventskrans. In de adventskrans worden vier kaarsen gestoken. Op de adventszondagen wordt steeds een extra kaars aangestoken. Tenslotte kondigen de vier kaarsen de geboorte van Jezus aan.

Misschien is het beeld van de Wilde Jacht naar een beeld van de Kerstman of zelfs Sinterklaas wel de moeilijkste. Het is een vliegende god die langs de hemel dendert. Dat vliegen komt terug bij Sinterklaas en omdat deze de ‘voorouder’ is van de Kerstman, ook daar. Sinterklaas weet alles, net zoals Odin. Sinterklaas heeft enkele hulpjes en Odin is ook in het bezit van twee raven die hem alles over de wereld beneden vertellen. Ook werden er tijdens de Joel al cadeautjes uitgedeeld en dat doen we nog steeds.
Kijk dit jaar eens naar de kerstboom. De kerstballen, de appeltjes, trompetjes, de lampjes en ook de strooien poppetjes en ‘bokjes’ allemaal te danken aan het midwinterfeest. De trompetjes, en misschien zelfs de sporadische trommel, maken het lawaai om de kwade geesten buiten te houden. De appeltjes betekenen vruchtbaarheid, net zoals de kerstballen en de lampjes zijn het ‘licht’. De strooien figuren en vooral die in ‘bok’vorm gaan terug op de Joelbok. De Joelbok of Joulupukki is een figuur uit Scandinavie. Het is een nogal angstaanjagend figuur die vooral de kinderen liet schrikken. De Joelbok eiste een gift en controleerde of men wel klaar was voor de Joel. Maar ook wanneer je als kersttoetje een ‘ijsstammetje’ eet, dan heb je een Joelblok op tafel.