Egyptische kunst 3: Verhouding tussen farao en volk

De Egyptische koningen, de Farao's, konden niet naar willekeur regeren. Zij moesten zich houden aan de wetten van het land en de gevestigde tradities. Omdat zij als god gezien werden, zegen de Egyptenaren de dienstbaarheid aan hun heer niet als slvernij. Als god hadden zij tegenover het volk hun verplichtingen.

Vreemde overheersers

Egypte werd geregeerd door de Farao's, met uitzondering van de periodes dat het land zuchtte onder vreemde overheersers. Bijvoorbeeld in de tijd dat de Perzen heerschappij voerden in het Nijlland, of in de tijd van de Grieks-Romeinse heerschappij. In het laatstgenoemde tijdperk werd de stad Alexandrië gesticht door Alexander de Grote. Onder Ptolemeüs III (246-221 v. Chr.) krijgt Egypte nog eenmaal zijn politieke macht. Tijdens zijn regering wordt begonnen met de bouw van de grote tempel in Edfoe. Daarna raakt Egypte meer en meer onder invloed van het machtige Romeinse Rijk.

Onderv de Caesaren wordt nog wel een schijn van macht opgehouden; in werkelijkheid had dit niets te betekenen. Het grote Egypte met zijn grootse en overweldigende cultuur is dan in wezen niets anders dan een Romeinse kolonie. Een uitgebuite kolonie.

Farao

Farao is een Hebreeuws woord. Het woord is ontleend aan de Bijbel, waarin het Egyptische per a'a vertaald is als Farao.
De Farao's hadden de absolute macht in Egypte. De positie van de Farao's is totaal niet te vergelijken met die van huidige vorsten, die over het algemeen slechts een symbolische macht hebben. Naar oud-Egyptisch besef was de Farao meerdan een mens: hij werd beschouwd een op aarde vertoevend god te zijn.

Absoluut heerser

In principe was de Farao een absoluut heerser. Hieruit mag echter niet geconcludeerd worden dat hij als een tiran kon optreden.Niet alleen was de koning gebonden aan het geldende traditionele recht, maar ook moest hij rekening houden met de inzichten en de belangen van de adel, verdeeld ein land- en hofadel.

Alles bij elkaar genomen was de Egyptische heerser machtiger in theorie dan in de praktijk. Ook hing het voor een groot deel van zijn persoonlijkheid af hoeveel hij in werkelijkheid te zeggen had.

De koning werd reeds tijdens zijn leven "de goede god" genoemd; na zijn dood promoveerde hij zelfs tot "de grote god".
De voorstelling van de goddelijkheid van de Farao's heeft stand gehouden tot het einde van het Egyptisch koningschap toe, dat wil zeggen: tot de inlijving van Egypte bij het grote Romeinse Rijk, ongeveer in het jaar 30 voor Christus.

Er is indeze theorie wel een zekere ontwikkeling geweest. Zei men vooral in het Oude Rijk dat de Farao een god was, in later tijden tastte men de goddelijkheid echter aan en zei: de Farao is de zoon van een god.

Verantwoordelijkheid van de Farao

De Farao kon dus niet naar willekeur regeren. Hij moest rekening houden met oude, geheiligde tradties. Natuurlijk zijn er in de loop der tijden koningen geweest die zich als tiran manifesteerden en hun status van godheid misbruikt hebben. Maar in wezen betekent de goddelijkheid van de koning veel minder het recht op absolute macht, dan wel de verplichting om te regeren in nauwkeurige overeenstemming met de oude tradities en de goddelijke wetten.

Een opmerkelijk punt echter was dat de koning niet alleen verantwoordelijk was voor het welzijn van zijn volk, voor wat betreft de economie en de vrede, hij was ook verantwoordelijk voor de goede orde in de natuur! Voor de vruchtbaarheid van het land, regenval op zijn tijd, goede oogsten!

In het oude Egypte komt dit vooral tot uitdrukking in de verbinding tussen de koning en Osiris. Osiris is de god de sterft en herleeft in het graan en die het wassen van de Nijl bewerkstelligde. Drie goden waren nauw met de koning verbonden: Horus, Osiris en Ra of Re.

Zo wordt de Farao bijvoorbeeld gezien als de verpersoonlijking van Horus. (Horus is een god die meestal in mensengedaante wordt afgebeeld, met een valkenkop, of geheel in de gedaante van een valk). Als de verpersoonlijking van Horus was de Farao de middelaar tussen god en mens. Daarbij vertegenwoordigde hij de hoogste geestelijke autoriteit. Hij was immers zelf een godheid!

Op een graftombe van een overleden Farao is de volgende inscriptie gevonden: Hij was de god, door wiens handelingen men leeft, de vader en moeder van alle mensen, alleen op zichzelf zonder gelijke.

De dienstbaarheid van het volk

In dit licht bezien, namelijk de godheid van de Farao, beschouwde het Egyptische volk de dienst aan de koning niet als slavernij. Theoretisch gezien kon het volk ten allen tijde worden opgeroepen om werkzaamheden te verrichten. Hier volgt een voorbeeld, dat niet alleen theoretisch is, maar in de praktijk voorkwam: een zeker percentage van de jonge mannen uit stad, dorp of van het platteland kon regelmatig opgeroepen worden om 's konings wapenrok te gaan dragen.

Het belangrijkste aspect van de dienstbaarheid was echter wel de arbeid die de Egyptenaren voor hun vorst moesten verrichten. Hierbij valt te denken aan de aanleg van irrigatiesytemen en expedities die handelstochten gingen ondernemen. Als we het over de arbeid hebben die de onderdanen moesten verrichten voor hun heer, dan denken we natuurlijk in de eerste plaats aan de bouw van de monumentale koningsgraven, die de eeuwen getrotseerd hebben en die zich thans nog aan ons vertonen, zij het niet meer in de luister en pracht van vroeger eeuwen: de piramiden.

Omdat dus de Egyptenaren de Farao volgens de overlevering als een godheid, of in later tijden als een zoon van de godheid zagen, deden zij het werk dat hen door de Farao opgelegd was en zagen dat -in het licht van het voorgaande- niet als uitbuiting. De farao was toch ook de middelaar tussen de godheid en de gewone stervelingen

Beschermer van het recht

Naast zijn functie van godheid was de koning ook nog de voorvechter van de godin Maät, de beschermer van het recht.
Deze godin was in het bijzijn van de god Osiris -op zijn troon met scepter en waaier in de hand- aanwezig bij het dodengericht. Zij moest daarbij aanwezig zijn omdat ze de godin van de gerechtigheid was. Ze hield toezicht op de weging, die door Anubis verricht werd.

Het dodengericht

Na de dood verschijnt iedere Egyptenaar voor zijn rechter. Bij die rechter staat een weegschaal. Op de ene schaal ligt de godin Maät, op de andere schaal het hart van de dode. Deze twee worden tegen elkaar afgewogen. De mens moet nu een belijdenis afleggen die in vaste bewoordingen was gevat en de vorm had van een negatieve schuldbelijdenis: dit heb ik nooit gedaan en dat heb ik nooit gedaan, enz. Op deze belijdenis reageert het hart van de dode, dat immers precies weet hoe de mens geleefd heeft! Indien de mens die de belijdenis uitspreekt, onwaarheid spreekt, zinkt het hart, met Maät vergeleken, omlaag en wacht de dode de straf verslonden te worden dor een monster, genaamd Amnit. Dat wil zeggen: zij die verslindt.

Wat heeft dit alles met de Farao van doen?

Hij was de voorvechter van de gerechtigheid, van de godin die zo'n belangrijke plaats innam bij het dodengericht. De goddelijkheid van de farao met zijn gerechtigheid verbindend, geeft aan dat zo iemand geen tiran kan zijn en dat -daarom- de dienstbaarheid aan hem door het volk gedragen werd.