Vrouwen in het gewapend verzet in Haarlem

In het Kenaupark in Haarlem staat een monument voor Hannie Schaft. Het is gemaakt door haar vriendin Truus Menger-Oversteegen, met wie ze tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Haarlemse Raad van Verzet zat. Truus overleefde de oorlog; Hannie niet. Samen met haar zus Freddie was Truus vanaf het begin van de oorlog betrokken bij het verzet. Ze waren veertien en zestien jaar oud en kwamen uit een communistisch gezin. Al voor de oorlog begon, hadden hun ouders vluchtelingen in huis, vooral communisten. Hun moeder was lid van de CPN en zij droeg haar dochters op haar te helpen om exemplaren van de Waarheid te verspreiden en affiches op te plakken. In het begin deden ze dat laatste werk stiekem, in het donker, maar later werden ze brutaler en plakten ze de affiches op klaarlichte dag over Duitse mededelingen heen. Daarna maakten ze dat ze wegkwamen.

Smerige klussen

Uit de groep die de Waarheid verspreidde, ontstond een sabotagegroep, de latere Raad van Verzet (RVV), die zich met allerlei vormen van verzet bezighield, maar vooral met gewapend verzet. Deze groep stond onder leiding van Frans van der Wiel. Frans nam niet zomaar mensen aan. Hij wilde eerst weten of zij geschikt waren voor het werk, want ze moesten doorzettingsvermogen hebben en in staat zij de smerigste klussen op te knappen. Een meisje dat zich aan wilde sluiten, vroeg hij daarom een Duitser mee te lokken het bos in en hem daar met een mes te doden. Het meisje verdween met de Duitse militair in het bos, maar toen ze hem moest ombrengen, lukte haar dat niet. Op dat moment kwam Frans van der Wiel tevoorschijn en een paar minuten later lag de soldaat dood op de grond. Freddie en Truus kwamen via de contacten die hun moeder had bij deze groep.

Aspirinebuisjes

Hun eerste belangrijke opdracht bestond uit brandstichting bij een opslagplaats van de Duitsers in Overveen. De zussen gingen erheen met een glazen aspirinebuisje in hun zak, waar een brandbare stof in zat. Beide werden vergezeld door een jongen, zodat ze net twee stelletjes leken. Na aankomst in Overveen flirtten de meisjes wat met de Duitse soldaten, terwijl hun metgezellen brand stichtten in de opslagplaats. Daarna verdween het viertal snel. De volgende dag lazen ze op aanplakbiljetten dat de Duitsers een beloning in het vooruitzicht stelden voor de man of vrouw die wist wie de daders waren.

Verpleeghulpen

In de zomer van 1943 raakte Hannie Schaft bij de Raad van Verzet betrokken. Zij was 22 jaar en heette eigenlijk Jannetje Johanna (Jo). Al snel na de Duitse inval was zij betrokken geraakt bij het verzet. Ze stal persoonsbewijzen, bracht die bij een vervalsingscentrale en hielp haar joodse vriendinnen onder te duiken. Daarnaast stuurde ze pakketjes met levensmiddelen naar gevangenen in Westerbork en concentratiekampen. Ze vond dit niet genoeg en legde contact met Frans van der Wiel. Voortaan ging ze als Hannie Schaft door het leven. Frans en Jan Bonekamp gaven haar les in het gebruik van wapens.

De RVV droeg Hannie op om contact te zoeken met Truus en Freddie Oversteegen, die als verpleeghulpen in een ziekenhuis in Enschede werkten. In hun vrije tijd brachten ze de ligging van het vliegveld Twente in kaart. De zusjes Oversteegen vertrouwden het vreemde meisje niet en hadden hun pistolen schietklaar in hun zak. Maar toen Hannie hun een codebriefje liet zien dat klopte, begrepen ze dat hun wantrouwen onterecht was.

Zwemmen

De zussen raakten bevriend met Hannie en trokken vaak samen op. Deelname van vrouwen aan het gewapend verzet was uitzonderlijk. Gewoonlijk beperkten zij zich tot het rondbrengen van verzetskrantjes en het wegbrengen van onderduikers naar onderduikadressen. Met dit soort taken hielden Hannie en haar vriendinnen zich in eerste instantie ook bezig. Ze gaven persoonsbewijzen af voor onderduikers en brachten wapens en verzetskranten weg. Samen met Truus ging Hannie zwemmen in het zwembad in Overveen. Ze kwamen daar in contact met Duitse militairen en slaagden erin belangrijke informatie los te krijgen. Nadat ze de revolvers van de soldaten uit de kleedkamers gestolen hadden, besloten ze het zwemmen voor gezien te houden.
Hannie trok ook veel op met Jan Bonekamp. Hij vooral, bekwaamde haar in het schieten en samen liquideerden ze Duitse soldaten en Nederlandse verraders. Op 8 juni 1944 schoten de NSB’er Piet Faber neer. Op de fiets haalden ze de man in, waarna Hannie hem neerschoot. Zes dagen later overleed hij aan zijn verwondingen.

Dood Jan Bonekamp

Op 21 juni 1944 ging het mis. Hannie en Jan pleegden een aanslag op Willem Ragut, een Zaanse politiekapitein die al heel wat mensen verraden had en daarvoor geld had gekregen. Jan Bonekamp raakte bij deze aanslag gewond doordat Ragut, die niet direct dood was, kans zag hem in zijn buik te schieten. Voor Jan stierf, ontfutselden de Duitsers hem de naam en het adres van Hannie Schaft. Zij dook daarop onder. Na Jans dood raakte Hannie in een diepe depressie. Zij miste niet alleen een verzetskameraad, maar ook haar geliefde, want zij was veel van Jan gaan houden.
De Sicherheitsdienst deed een inval bij Hannies ouders. Zij waren op zoek naar een meisje met lang, rood haar, lieten ze weten, en Hannies ouders moesten maar eens vertellen waar zij was. Zij wisten dat echter niet en daarom werden ze opgesloten in kamp Vught. Toen bleek dat ze echt geen informatie over hun dochter konden verschaffen, werden ze vrijgelaten.

Inlichtingen verzamelen

Toen Hannie weer enigszins hersteld was, stortte ze zich opnieuw op het verzetswerk. Ze had haar haren zwart laten verven en droeg een bril met vensterglas. Daardoor was ze onherkenbaar.

De geallieerde opmars was intussen gestaag gevorderd en vanuit het oosten naderden de Russen. Veel mensen dachten dat de oorlog snel voorbij zou zijn. In augustus werd Parijs bevrijd en op 17 september 1944 vonden de luchtlandingen bij Arnhem plaats. De spoorwegen staakten en verzetsgroepen in Noord- en Zuid-Holland stonden klaar om actie te ondernemen, zodra de geallieerden naar het westen van het land zouden komen. Maar de slag om Arnhem mislukte en het noorden en westen van Nederland bleven bezet gebied. De RVV ging weer aan het werk. Hannie trok regelmatig naar de kust, waar ze probeerde te ontdekken of de Duitsers bezig waren om nieuwe bunkers te bouwen en mijnenvelden aan te leggen. Met Truus fietste ze naar Wassenaar waar ze contacten legde met Duitse officieren om inlichtingen te verzamelen over de V-2 installaties daar. Ze deden zich voor als twee Duitse meisjes en verkregen zo veel informatie dat ze een schets van de installaties konden tekenen, die naar Londen werd geseind.

Aanslag op Fake Krist

Samen wachtten Hannie en Truus op 25 oktober 1944 Fake Krist op, een rechercheur die een schrikbewind voerde in Haarlem. Omdat hij een lijst had met verzetsmensen die hij op wilde laten pakken, had de RVV besloten hem uit de weg te ruimen. Toen Krist die morgen aan kwam fietsen, reden de vrouwen naar hem toe om hem neer te schieten, maar ze waren te laat. Er klonken schoten en Krist viel dood van zijn fiets. De politie knokploeg was hen voor geweest. Zij hadden een aanslag beraamd op hetzelfde tijdstip en de RVV was daarvan niet op de hoogte. Uit deze actie bleek dat er te weinig samengewerkt werd binnen het Haarlemse verzet. Het verzet werd daarop gebundeld in de Binnenlandse Strijdkrachten. De RVV nam daarin wel een geheel eigen positie in en bleef zo veel mogelijk zelfstandig functioneren.

Na de aanslag trokken Hannie en Truus naar het noorden van Haarlem om te kijken waar wapens gedropt konden worden. Op de terugweg namen ze voedsel mee. Hannie fietste met enige regelmaat naar Amsterdam om berichten van de Raad van Verzet door te geven. Ze ging daar uit met Duitse militairen, in de hoop van hen informatie te kunnen krijgen. Na afloop duwde ze een van de soldaten, die dronken waren, in de gracht.

Naarmate de tijd vorderde, voelde Hannie zich steeds meer opgejaagd. Ze wist dat de Duitsers op haar loerden, maar dat verhinderde haar niet met het verzetswerk door te gaan. Het liefst deed ze werk dat zeer gevaarlijk was en waarbij ze grote risico’s liep. Het leek soms alsof het leven geen zin meer had voor haar. Verbeten probeerde ze de Duitsers zo veel mogelijk schade toe te brengen.

Sabotage

Toen de winter begon, brak er een zware tijd aan. Voedsel was er nauwelijks en regelmatig vonden er overvallen plaats op kruideniers- en bakkerskarren. De bevolking sloopte leegstaande huizen om het hout als brandstof te gebruiken. Hannie en Truus kapten bomen en brachten het hout bij de vrouwen van ondergedoken verzetsstrijders. Samen deden ze een poging de spoorbrug over de Spaarne op te blazen. De Duitsers lieten daar treinen over rijden waarmee grote bedrijfsinstallaties na ontmanteling naar Duitsland werden vervoerd. Dit mislukte. Een volgende sabotagepoging, in het Santpoortse Netelbos, waar zij een Duitse trein opbliezen, was wel succesvol. Er ontstond een enorme chaos en wekenlang kon er geen trein over dat spoor rijden.

Executie van Hannie Schaft

Op 1 maart 1945 schoten Hannie en Truus de politie- inspecteur Zierikzee dood, omdat hij zeer scherp controleerde op illegaal stroomgebruik. Ook pleegden de vrouwen nog een aanslag op Ko Langendijk, die in IJmuiden veel slachtoffers had gemaakt. Langendijk overleefde, maar kon de laatste oorlogsmaanden niet meer werken. Een week na deze aanslag, op 21 maart, werd Hannie opgepakt, toen ze op weg was gegaan om verzetskranten af te leveren. Ze werd gevangen gezet en verhoord. Toen de Duitsers begrepen dat ze het zo lang gezochte meisje met het rode haar in handen hadden, besloten ze haar te executeren. Het was niet gebruikelijk om vrouwen de doodstraf te geven, maar gezien de grote schade die Hannie hun had berokkend, besloten zij er toch toe over te gaan. In de vroege morgen van 17 april werd Hannie uit haar cel gehaald en in de duinen bij Bloemendaal door de Nederlandse verrader Maarten Kuiper doodgeschoten. Truus deed nog een dappere poging om haar vrij te krijgen door in het uniform van een Duitse verpleegster naar de gevangenis te gaan en te zeggen dat Hannie mee moest voor onderzoek, maar toen leefde ze al niet meer. Ze was gefusilleerd en begraven in de duinen.

Begrafenis

Na de oorlog, op 27 november 1945, werd het lichaam van Hannie Schaft herbegraven op de Ereplaats Bloemendaal in aanwezigheid van koningin Wilhelmina, prinses Juliana en prins Bernhard. Maarten Kuiper, die voor de Sicherheitsdienst had gewerkt en betrokken was geweest bij de arrestatie van joden, kreeg de doodstraf.

Truus en Freddie Oversteegen overleefden de oorlog. Truus bezocht universiteiten en middelbare scholen om over haar verzetswerk te vertellen. Op haar 75e verjaardag werd ze benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. Samen met haar zus ontving ze op 15 april 2014 het Mobilisatie-Oorlogskruis uit handen van minister-president Rutte. Uit waardering voor wat zij tijdens de oorlog hadden gedaan.