Alcuinus van York (Alcuïn) en de Karolingische Renaissance

Alcuinus van York (Alcuïn) was een zeer invloedrijke geleerde in de 8e eeuw. Hij was onder meer een leraar en raadgever van Karel de Grote. Alcuinus wordt beschouwd als één van de meest vooraanstaande en toonaangevende personen in de Karolingische Renaissance. Na zijn dood werd Alcuinus heilig verklaard.

Leraar, diaken en bibliothecaris

Over het geboortejaar van Alcuinus bestaat enige onduidelijkheid. Waarschijnlijk werd hij in het jaar 735 geboren in het koninkrijk Northumbria (in het noordoosten van Engeland). Zijn geboorteplaats was hoogstwaarschijnlijk de stad York. Hij kwam uit een welgestelde familie. In zijn jeugd ging hij naar de kathedraalschool van York. Later zou hij leraar worden op dat instituut.

Deze school, genaamd de St. Peter's School, bestaat in de 21e eeuw nog steeds. Het is één van de drie oudste nog bestaande scholen in Engeland. In de achtste eeuw, toen Alcuinus er leraar was (en later ook in het schoolbestuur zat), stond dit bekend als een school van zeer hoog niveau, die toonaangevend en relatief vooruitstrevend was op de gebieden van kunst, literatuur, wetenschap en ook religie.

Alcuinus werd in het jaar 770 in York gewijd als diaken in de kerk van York. Acht jaar later werd hij door de bisschop van York benoemd tot de bibliothecaris van de indertijd zeer prestigieuze bibliotheek van York. Daarmee werd hij één van de belangrijke schatbewaarders van de klassieke, Latijnse cultuur. Anders dan in de rest van West-Europa (op het vasteland), werd die cultuur in de vroege middeleeuwen op de Britse eilanden nog volop levend gehouden, met name in geestelijke, filosofische en wetenschappelijk kringen. Daarbij waren dus mensen als Alcuinus en zijn voorgangers de grote belangrijke gangmakers.

Alcuinus en Karel de Grote

Een zeer belangrijk moment in het leven van Alcuinus was een ontmoeting (in het jaar 781) met Karel de Grote. Alcuinus was toen, in opdracht van koning Elfwald, op reis geweest naar Rome om daar enige zaken voor die koning met de paus te regelen. Op de terugweg ontmoette hij Karel de Grote in Parma. Ze hadden elkaar één keer eerder ontmoet. Karel de Grote was erg onder de indruk van de grote kennis en wijsheid van Alcuinus, maar ook van zijn grote organisatietalent. De Frankische koning (en latere keizer) Karel vroeg of Alcuinus voor hem kon gaan werken.

Met ingang van 782 gingen Alcuinus en enige andere Britten die hij mee had genomen inderdaad voor Karel de Grote werken. Van 782 tot 790 verbleef Alcuinus op het continent. Daarna woonde hij enkele jaren (van 790-793) mede in opdracht van Karel de Grote weer op het Britse eiland. Vervolgens keerde hij in 793 weer terug naar het continent om daar tot aan zijn dood (op 19 mei 804, in Tours) te blijven. In de laatste jaren van zijn leven verbleef hij doorgaans in de abdij van Tours, vandaar dat hij in sommige bronnen 'Alcuinus van Tours' wordt genoemd.

Onderwijs

'Minister van onderwijs'

Wat was de functie van Alcuinus aan het reizende, Frankische hof? Hij is weleens beschreven als een soort 'minister van onderwijs' onder Karel de Grote. In werkelijkheid waren zijn functie en zijn invloed echter nog veel groter en meer omvattender. Eén van de eerste belangrijke opdrachten die Alcuinus van Karel kreeg, was het opzetten van een domschool in Aken (de plaats die de hoofdstad van het Rijk van Karel de Grote werd). Later spande Alcuinus zich in om ook in de rest van het Frankische rijk een onderwijssysteem op te zetten. Het belangrijkste doel daarbij was, om de geestelijken beter op te leiden.

Christendom

Dat was in die periode op z'n zachtst gezegd geen overbodige luxe. Het christendom was één van de belangrijke pijlers van het rijk van Karel de Grote. De priesters die dit geloof moesten uitdragen waren echter vaak zeer slecht opgeleid. Ze konden dikwijls niet of nauwelijks lezen of schrijven. Velen wisten slechts vagelijk wat er in de Bijbel stond. De kerk was machtig in het Frankische Rijk, maar doordat veel priesters op theologisch en moreel gebied vaak op een opportunistische wijze aanrommelden, leidde dat onder meer tot machtsmisbruik, maar ook tot verwarring onder de gelovigen: 'Wat was nou de ware christelijke leer?' Op die manier kon het christendom binnen het Frankische rijk moeilijk de rol van grote bindende factor spelen, terwijl dat juist een hoofddoel van Karel de Grote was. De inspanningen van Alcuinus op het gebied van onderwijs brachten enige verbetering in deze situatie (al bleven de bovenstaande problemen deels nog lang bestaan).

Adviseur en privéleraar

Behalve 'minister van onderwijs' had Alcuinus nog talloze andere functies binnen het rijk van Karel de Grote. Zo had hij het beheer over diverse abdijen en was hij één van de belangrijke adviseurs van Karel op gebieden als politiek en geloof. Zo zorgde Alcuinus voor de hervorming van het Missaal (het boek met de teksten die bij een katholieke mis worden gebruikt). Ook probeerde hij het missiebeleid van Karel de Grote bij te sturen. Alcuinus betwijfelde hardop ten zeerste of het agressieve bekeringsbeleid van de christelijke Franken bij de Saksen, dat ook nog eens gecombineerd werd met hoge belastingen en zware straffen, wel daadwerkelijk zou leiden tot een 'duurzame bekering' van de Saksen, of dat het eerder juist het verzet tegen het christendom zou doen toenemen.

Lettertype: Karolingische minuskel

Behalve adviseur op zulke grote onderwerpen, trad Alcuinus ook op als privéleraar voor Karel de Grote en zijn familie, op allerlei praktische gebieden. Zo hielp hij Karel bij het oefenen met het schrijven in een nieuw lettertype, de zogenaamde 'Karolingische minuskel'. Dit lettertype, dat nota bene onder het regime van Karel officieel de status had gekregen van het nieuwe 'standaard lettertype', zou Karel ondanks veel oefenen nooit helemaal onder de knie krijgen.

Kon Karel de Grote schrijven of niet?

Bekend is de veel vertelde anekdote dat Karel de Grote, de keizer die zo veel voor het onderwijs heeft proberen te doen, zelf niet kon schrijven. De werkelijkheid was hoogstwaarschijnlijk iets genuanceerder: hij kon waarschijnlijk wel schrijven, maar alleen in het oude lettertype. Er zal mogelijk heel wat achter zijn rug zijn gegniffeld door medewerkers die het grappig vonden dat de Grote Keizer zo veel moeite had met het nieuwe lettertype en daar zo vaak vergeefs mee zat te oefenen. (Mogelijk ligt daar de oorsprong van de anekdote, dat Karel niet zou kunnen schrijven.)

Karolingische Renaissance

Alcuinus was als schrijver en denker niet een erg originele of creatieve geest. Toch was hij wel enorm belangrijk, doordat hij in woord en geschrift in het Frankische rijk de klassieke (Latijnse) literatuur en filosofie verspreidde, die daar nauwelijks nog bekend was. Het zorgde voor een herwaardering van de Latijnse cultuur in West-Europa. Vandaar dat men die periode ook wel de 'Karolingische Renaissance' is gaan noemen, als verwijzing naar de latere renaissance (vanaf circa 1300) die vanuit Italië heel Europa zou beïnvloeden. Renaissance betekent letterlijk wedergeboorte en het verwijst naar de wedergeboorte en herwaardering van de 'klassieke cultuur' (de oude Romeinse en Griekse cultuur). Wat dus eeuwen later in het groot in nagenoeg heel Europa gebeurde dus rond 800 in een beperktere mate in het rijk van de Franken (dat met betrekking tot die periode ook wel het Karolingische rijk wordt genoemd).

Een simpele en doeltreffende methode om de klassieke cultuur zowel te verspreiden als te conserveren, was dat Alcuinus opdracht gaf om allerlei klassieke meesterwerken die zich in de bibliotheek van York bevonden, te kopiëren (overschrijven) en vervolgens werden die kopieën naar het vasteland van Europa gebracht, zodat ook de bibliotheken van continentale abdijen de beschikking kregen over de Latijnse meesterwerken.

Namen

Alcuinus was zijn Latijnse naam. Andere namen waaronder hij bekend staat, zijn onder meer Ealhwine (zijn Angelsaksische naam), Flaccus (een pseudoniem dat een eerbetoon was aan de Romeinse schrijver Quintus Horatius Flaccus), Albinus en Alcuïn. In veel publicaties (zoals moderne biografieën over Karel de Grote) wordt hij 'Alcuïn' genoemd.

Het oeuvre van Alcuinus

Slechts een beperkt deel van het (waarschijnlijk grote) oeuvre van Alcuinus is overgeleverd. Tot zijn belangrijkste boeken behoren het theologische werk 'De fide sanctae et individuae Trinitatis' (over de drievuldigheid) en het filosofische boek 'De animae ratione' (over de ziel). Daarnaast zijn er diverse Bijbelcommentaren van hem bekend. Ook schreef hij schoolhandboeken, onder meer over retorica, dialectica en grammatica. Hij schreef ook allerlei 'denkoefeningen voor de jeugd', waaronder het nog altijd beroemde vraagstuk over de kool, de geit en de wolf.

Alcuinus was eveneens actief als dichter. Hij schreef onder meer een gedicht over de lage landen, waarin hij Utrecht omschreef als een plaats waar men pap met honing en boter kon krijgen. Over Dorestad was hij minder enthousiast. Daar woonde een gierige, norse koopman genaamd Hrotberct. Bij hem zou een reiziger waarschijnlijk geen onderdak krijgen.

Het raadsel van de wolf, de geit en de kool

Alcuinus wordt vaak beschouwd als de bedenker van het raadsel van de wolf, de geit en de kool. De kans is echter groot dat hij dit raadsel (net als veel andere lesstof) aan anderen heeft ontleend. Het is wel aan Alcuinus te danken dat deze 'denkoefening' indertijd beroemd werd. In de 21e eeuw is dit nog steeds een beroemd raadsel voor kinderen.

Hoe gaat dit raadsel? Er is man die een rivier over wil steken met een wolf, een geit en een kool. Hij heeft een kleine bootje waarmee hij slechts één ding tegelijk mee kan nemen. Als hij de geit en de wolf samen achterlaat, zal de wolf de geit opeten. Als hij de geit en de kool achterlaat, dan zal de geit die kool opeten. Hoe kan hij het best de rivier oversteken?

Wat is de oplossing? Er zijn twee 'goede antwoorden'. Het eerste is: eerst neemt hij de geit mee naar de andere oever, vervolgens neemt hij de wolf mee naar de overkant, maar bij aankomst neemt hij de geit weer mee terug. Daarna neemt hij de kool mee, om tot slot de geit weer op te halen. Het tweede antwoord is: hij neemt eerst de geit mee naar de overkant. Daarna neemt hij de kool mee. Wanneer hij dan aankomt bij de andere oever, neemt hij de geit echter weer mee terug. Vervolgens brengt hij de wolf naar de overkant (die daar dan dus samen is met de kool) en tot slot haalt hij de geit weer op.