Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652-1654)

De verhoudingen tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en 'buurland' Engeland waren gedurende de zestiende eeuw goed geweest. Maar naarmate de macht van de Nederlanders op het gebied van de (specerijen)handel verder toenam kwam de Engelse bevolking in opstand. Zij waren van mening dat de Engelse koning moest ingrijpen om hun eigen handel veilig te stellen, maar de Engelse koning was op zijn beurt van mening dat Spanje een grotere bedreiging was. Na een machtswisseling in Engeland werd er aan de wens van het volk voldaan en in 1652 verklaarde Engeland de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden officieel de oorlog.

Inhoud

• Achtergrond
• Voorgeschiedenis
• Zeeslagen 1652
• Zeeslagen 1653

Achtergrond

Door het huwelijk van de Hollandse stadhouder met de Engelse prinses Royal was er een familieband ontstaan die voor de familie van Oranje eerder een last dan een zegen bleek. Onder leiding van stadhouder Willem II verdeelde de Hollandse bevolking en regenten zich al snel in twee partijen waarbij de ene partij pleitte voor het afschaffen van het stadhouderschap en de andere partij juist voor het behoud ervan. Net toen de tegenstanders van stadhouder Willem II hulp hadden gevonden in de vorm van de Engelse Lord Protector om zich van hun stadhouder te ontdoen overleed Willem II geheel onverwachts aan de gevolgen van de pokken.

Familieband Holland en Engeland

In 1642 raakte Holland -zonder dat zij dat wilde- betrokken bij de Burgeroorlog die woedde in Engeland. De bevolking was onder leiding van militair Oliver Cromwell (1599-1658) in opstand gekomen tegen hun koning Karel I Stuart (1600-1649) met het gevolg dat deze laatste werd afgezet en onthoofd. Oliver Cromwell doopte koninkrijk Engeland om tot het Gemenebest Engeland en riep zichzelf uit tot Lord Protector van het land. Aangezien de toekomstig stadhouder van Holland -prins Willem II van Oranje (1626-1650)- getrouwd was met de dochter van de Engelse koning was hij genoodzaakt zijn schoonvader op financieel gebied te steunen en ving tevens Karels oudste zoon -Karel II Stuart (1630-1685)- op die met zijn familie was verbannen na de moord op zijn vader.

Onrust in Holland
Twee jaar voor de Burgeroorlog in Engeland ten einde kwam trad Willem II aan als stadhouder van Holland maar wist zich al snel weinig geliefd te maken onder zijn bevolking en regenten. In de eerste plaats was hij veel strikter op het gebied van het geloof -hij dreigde zelfs om het katholieke geloof weer in de ban te doen- en stond te boek als een arrogante en tactloze man. Onder zijn leiding verdeelde het volk zich al snel in twee partijen met aan de ene kant de Organisten die de familie van Oranje en het stadhouderschap onvoorwaardelijk steunden en aan de andere kant de Staatsgezinden die juist van mening waren dat de macht van de familie van Oranje veel te groot was en het stadhouderschap geen toegevoegde waarde had. De Staatsgezinde regenten staken de koppen bij elkaar en zochten naar mogelijkheden om hun stadhouder af te zetten. Ze dachten de oplossing te hebben gevonden in de nieuwe leider van Engeland -Cromwell- en stuurde in het diepste geheim een verzoek aan hem om hen te helpen.

Overlijden Willem II

Aan de spanningen tussen de Staatsgezinden en Organisten kwam in 1650 plotsklaps een einde toen stadhouder Willem II volledig onverwacht overleed aan de gevolgen van de pokken terwijl zijn vrouw hoogzwanger was van zijn mogelijk opvolger. De Staatsgezinden waren euforisch door het overlijden van Willem en dienden meteen een verzoek in bij de Staten van Holland om het stadhouderschap af te schaffen aangezien er (nog) geen opvolger was. De Organisten waren uiteraard fel tegen dit plan maar hadden ook geen andere oplossing aangezien Willem II op het moment van zijn overlijden nog geen kinderen had en het stadhouderschap werd (voorlopig) afgeschaft. Toen enkele dagen na Willems overlijden zijn zoon én wettelijk opvolger Willem II van Oranje (1650-1702) werd geboren was de chaos compleet en stonden de Organisten met lege handen.

Voorgeschiedenis

Kort na het overlijden van Willem II bezochten een aantal diplomaten de Staten van Holland maar verlieten het gewest al snel tot op het bot beledigd. Cromwell was woedend over het feit dat de Hollanders niet met hem wilde samenwerken en deed het Engelse Parlement het voorstel een aantal nieuwe (scheepvaart)wetten in te voeren die de Hollandse handel ernstig schaadde. De wetten waren een regelrechte oorlogsverklaring aan Holland en indirect aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden deze besloten het gevecht met buurland Engeland niet uit de weg te gaan.

Verwachtingen
Lord Protector Cromwell had het verzoek om hulp van de Staatsgezinde regenten uiterst serieus genomen en stuurde dan ook een aantal diplomaten naar de Staten van Holland om de mogelijkheden van een samenwerking te bespreken. De Staten van Holland werden door het bezoek van de diplomaten ernstig in verlegenheid gebracht aangezien ze nooit serieus van plan was geweest om samen te werken met Engeland en daarnaast was een samenwerking ook niet meer nodig aangezien het probleem met stadhouder Willem II vanzelf was opgelost. De gesprekken verliepen uiterst stroef en de diplomaten werden tot overmaat van ramp bij het verlaten van het Haagse Binnenhof ook nog belaagd door een groep woedende Organisten die een samenwerking met de Engelsen helemaal niet zagen zitten. Toen Cromwell het verslag van het bezoek ontving was hij woedend en besloot direct maatregelen te nemen.

Scheepvaartwetten

Op voorstel van Oliver Cromwell keurde het Engelse Parlement een aantal scheepvaartwetten goed die officieel bedoeld waren om de Engelse handel te beschermen maar in de praktijk vooral uitpakte als een wet om de Hollandse handel op alle mogelijke manieren te schaden. In eerste instantie was de Republiek alleen beledigd door de aanname van de nieuwe wetten maar toen Engeland de zogenaamde Akte van Navigatie -Act of Navigation- goedkeurde werd het haar duidelijk dat het land uit was op een oorlog. Met de Akte van Navigatie verbood de Engelse regering een aantal landen -waaronder Nederland- om aan te meren in de Engelse havens waardoor het voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) niet meer mogelijk was handel te drijven op het vasteland van Engeland. De Staten van Holland riep naar aanleiding van de Akte van Navigatie de Staten-Generaal bijeen en alle leden spraken uit Holland te steunen in haar strijd tegen Engeland. Vanaf dat moment bereidde de gehele Republiek zich voor op wat komen ging.

Eerste 'slag'

De Engelsen waren ervan overtuigd sterker te zijn dan de Hollanders maar hadden er niet op gerekend dat de Hollanders er precies hetzelfde over dachten. De inwoners sloegen de handen massaal inéén en in korte tijd lukte het de Republiek om tientallen handelsschepen om te bouwen tot oorlogsschip, de VOC te versterken zodat deze de vloot kon ondersteunen en de bemanning van de vloot flink uit te breiden. In Engeland sloeg de paniek toe toen ze de voorbereidingen van de Nederlanders zagen en ze probeerden waar mogelijk een oorlog te forceren voordat de Nederlandse vloot op volle sterkte zou zijn. Tot mei 1652 wist Holland deze provocaties te negeren maar toen de Nederlandse luitenant-admiraal Maarten Tromp (1598-1653) te laat was met het groeten van de Engelse vloot in het Kanaal, hadden de Engelsen eindelijk een aanleiding gevonden.

Op 29 mei 1652 ging luitenant-admiraal Tromp met zijn Hollandse vlaggenschip 'de Brederode' de Hollandse vloot voor door het Kanaal toen zij de Engelse vloot onder leiding van generaal-ter-zee Robert Blake (1599-1657) tegen kwamen. Volgens de nieuwe scheepvaartwetten was Tromp verplicht Blake en de Engelse vloot te groeten door zijn vlag naar beneden te halen, maar Blake was van mening dat Tromp dit te laat deed. Om hem te waarschuwen vuurde hij de drie gebruikelijke waarschuwingsschoten af, maar het derde schot raakte het schip van Tromp vol in de flank. 'De Brederode' raakte ernstig beschadigd en de mannen van Tromp reageerden direct door terug te vuren. Hiermee werd de Slag bij Dover een feit en op 10 juli 1652 verklaarde het Gemenebest Engeland de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden officieel de oorlog.

Zeeslagen 1652

De oorlog tussen beide landen werd in zijn geheel uitgevochten op zee waardoor de strijd ook bekend kwam te staan als de Eerste Engelse Zeeoorlog. De aanval over zee was door de Engelsen bewust gepland aangezien zij er van overtuigd waren dat de Engelse vloot vele male sterker was dan de Nederlandse. Maar de Engelsen hadden er hierbij niet op gerekend dat de Nederlanden, en met name de Hollanders, de handen massaal ineen zouden slaan om de Engelsen het hoofd te bieden.

Slag bij Plymouth

Na de eerste schermutseling tussen beide landen (Slag bij Dover) volgde op 26 augustus 1652 de eerste grote krachtmeting. Een konvooi Hollandse koopvaardijschepen werd door vice-commandeur Michiel de Ruyter (1607-1676) en zijn vloot begeleid naar de Atlantische Oceaan. Ter hoogte van de Engelsen plaats Plymouth troffen de Nederlanders de Engelse vloot, welke onder leiding stond van generaal ter zee George Ayscue (circa 1616-1671). Beide partijen openden het vuur en ondanks dat de Nederlanders in de minderheid waren wisten zij een groot aantal Engelse schepen aanzienlijke schade toe te brengen. Door met name op de Engelse masten en tuigage te schieten werd een groot deel van de Engelse vloot uitgeschakeld en Ayscue kon niet anders dan terugtrekken. De Ruijter en zijn mannen konden hun reis naar de Atlantische Oceaan hierna ongehinderd voortzetten en de eerste overwinning voor de Republiek was een feit.

Slag bij Hoofden

Het verlies van de eerste zeeslag was aan Engelse zijde hard aangekomen en zij waren er dan ook op gebrand hun 'fout' recht te zetten. Hiervoor kregen ze de gelegenheid op 8 oktober 1652. Door een fout van Maarten Tromp had viceadmiraal Witte de With (1599-1658) de leiding over de Hollandse vloot gekregen, maar erg geliefd was hij niet bij zijn bemanning. Toen de aanval van de With ook nog eens mislukte, in verband met een ongunstige wind, kwam de Nederlandse bemanning in opstand. De Nederlandse vloot werd aan flarden geschoten door de veel grotere én zwaardere schepen van de Engelsen en de With kon niet anders dan terugtrekken. Ditmaal was de overwinning voor de Engelsen.

Slag bij de Singels
Na een relatief korte periode van rust, die de Republiek vooral gebruikte om haar vloot op orde te krijgen, werd de strijd in december 1652 weer voort gezet. Na de nederlaag van de With had Maarten Tromp de leiding over de vloot weer in handen gekregen en het plan opgevat de Engelsen aan te vallen op de hoek van de Singels (toentertijd Kaap Dungenness genoemd). Op de hoek van de Kaap bevond zich een kleine opening in de rivier waar een groot deel van de Engelse vloot voor anker lag en dus een makkelijk prooi vormde. Op 10 december troffen beide partijen elkaar en de strijd die volgde was lang en heftig. Bij het naderen van de avond bleek dat beide landen zware verliezen hadden geleden; er waren diverse schepen verloren gegaan en honderden bemanningsleden hadden het leven gelaten. Toen de nieuwe dag aanbrak maakten Tromp en zijn mannen zich gereed om weer tot de aanval over te gaan maar toen het licht werd bleek er geen tegenstander meer te zijn. De Engelsen, onder leiding van generaal ter zee Robert Blake, waren in het holst van de nacht teruggekeerd naar Engeland. Tromp besloot de achtervolging in te zetten maar moest deze al snel weer staken bij het naderen van de Engelse rivier de Medway. Deze rivier was zo moeilijk te bevaren dat geen Nederlandse loods het aandurfde de vloot er door heen te loodsen en met de tweede overwinning op zak besloten Tromp en zijn mannen huiswaarts te keren.

Zeeslagen 1653

Toen de oorlog zijn tweede jaar in ging zakte het moraal van de bemanning van de Engelse vloot naar een dieptepunt. Hen was voorgehouden dat hun vloot onoverwinnelijk was en dat ze de Nederlandse vloot met gemak konden verslaan, maar uit de geleverde zeeslagen bleek inmiddels het tegendeel. Daarnaast werkte het feit dat de Nederlands steeds stand wisten te houden tegen een veel groter aantal schepen ook niet bemoedigend voor het Engelse oorlogsmoraal.

Driedaagse Zeeslag bij Portland

Door de overwinning bij de Singels hadden de Nederlanders nu de macht over het Kanaal in handen. Een reden voor de Engelsen om een nieuwe aanval op de Nederlanden te beramen. In februari 1653 deed zich de ideale gelegenheid voor toen Maarten Tromp een konvooi koopvaardijschepen escorteerde langs de Engelse plaats Portland. Terwijl de Engelsen in de haven van Portland voor anker lagen zagen zij het Nederlandse konvooi naderen en ondanks de ongunstige wind gaf generaal-ter-zee Robert Blake zijn mannen de opdracht om uit te varen. Helaas voor Blake zag Tromp hem en zijn vloot naderen en voor ze ook maar een schot hadden gelost gaf Tromp hen de volle lading. De Engelsen vuurden daarop direct terug en de hele verdere dag volgden er zware beschietingen en wisten zowel de Nederlanders als de Engelen een aantal vijandelijke schepen buit te maken of tot zinken te brengen. Bij het vallen van de nacht stopten de beschietingen en kregen beide partijen de kans de balans van die dag op te maken.

Bij het aanbreken van de nieuwe dag waren het de Engelsen die een gunstige wind hadden en het vuur openden. Gedurende de dag probeerden ze meerdere keren om door de Nederlandse linie heen te breken maar de Nederlanders hielden op hun beurt dapper stand. Tot grote woede van Maarten Tromp sloegen in de loop van de middag twaalf Nederlandse koopvaardijschepen op de vlucht om vervolgens te worden buit gemaakt door de Engelsen maar de rest van de dag verliep zonder bijzonderheden. Met het vallen van de avond keerde ook de rust terug en de Nederlanders kwamen tot de ontdekking dat hun voorraad buskruit en munitie aanzienlijk was geslonken.

De derde dag verliep vrijwel gelijk aan de tweede en het waren wederom de Engelsen die de aanval openden en door de Nederlandse linie probeerden te breken. De Nederlanders hielden wederom dapper stand maar tegen het einde van middag brak er paniek uit op de Hollandse schepen. De voorraad buskruit werd in hoog tempo kleiner en sinds het begin van de middag waren er al geen kogels meer voorhanden. Diverse Nederlandse schepen probeerden te vluchten maar bedachten zich toen ze door admiraal Tromp werden gewaarschuwd met een shot voor de boeg. Toen de Engelsen zich bij het vallen van de avond terug trokken was dit voor de Nederlanders geen minuut te laat aangezien er geen korrel buskruit meer voorhanden was. Tromp gaf zijn mannen in het holst van de nacht de opdracht om terug te trekken en bracht op deze manier het merendeel van het Nederlandse konvooi in veiligheid.

Na afloop van de Slag claimden beide landen de overwinning, maar feit was dat admiraal Tromp zich als eerste had terug getrokken uit de strijd. Toch werd de terugtrekking van Tromp in de Nederlanden niet als een verlies gezien, maar eerder als een teken van goed leiderschap. Door de keuze te maken zich terug te trekken had Tromp honderden mannen in veiligheid gebracht. Dat het in feite geen eigen keuze was van Tromp maar meer een noodzakelijk kwaad werd door vrijwel iedereen in Nederland genegeerd.

Slag bij Livorno

Op 14 maart 1653 voer een deel van de Nederlandse vloot onder leiding van commandeur Jan van Galen (1604-1653) door de Italiaanse wateren toen zij vlak bij de Italiaanse plaats Livorno een deel van de Engelse vloot troffen. Commandeur van Galen liet tijdens de slag het leven maar de Nederlanders wisten - ook zonder hem - een overwinning op de Engelsen te behalen.

Naar aanleiding van de gewonnen Slag bij Hoofden hadden de Engelsen besloten hun vloot in tweeën te delen. Een deel van de vloot bleef voor anker zodat ze de wateren rond Engeland kon bewaken en het andere deel kreeg de opdracht uit te varen naar de Middellandse zee. De Engelsen gingen er bij het maken van deze keuze vanuit dat de Nederlanders geen vloot meer zouden uit laten varen aangezien de winter begon en waren dan ook volledig verrast toen ze van Galen en zijn mannen tegen kwamen. De Nederlanders hadden al spoedig na het treffen de overhand en wisten de Engelsen zware verliezen toe te brengen. Deze besloten eieren voor hun geld te kiezen en bliezen de aftocht. Ondanks dat commandeur van Galen tijdens het gevecht dodelijk werd getroffen in zijn borst, werd de overwinning onder de mannen grootst gevierd.

Slag bij Nieuwpoort
Na de Slag bij Hoofden hadden de Engelsen het Kanaal - de zeestraat tussen Engeland en Frankrijk die de zuidelijke Noordzee verbond met de Atlantische Oceaan - weer in handen wat voor de Nederlandse handel een ernstige belemmering was. De Republiek werd hierdoor gedwongen om actie te ondernemen maar was niet op de hoogte van het feit dat de Engelsen een geheel nieuwe gevechtstactiek hadden ontwikkeld waardoor ze de vuurkracht van hun vloot ten volle konden benutten. Toen de Nederlandse vloot de opdracht kreeg om uit te varen was het moraal onder de bemanning uiterst laag en tijdens het tweedaagse gevecht dat begon op 12 juni 1653 lukte het admiraal Tromp maar niet om zijn schepen onder controle te krijgen. Toen een deel van de Nederlandse schepen in de loop van de tweede dag - na zeer zware beschietingen - op de vlucht sloeg, kon admiraal Tromp niet anders dan zijn schepen volgen wat tot gevolg had dat de Engelsen diverse Hollandse havens wisten te blokkeren.

Slag bij Ter Heijden

De blokkade van de Hollandse havens trof de Nederlandse economie hard en de Republiek moest actie ondernemen. Admiraal Tromp kreeg de opdracht om met een deel van de vloot de Maas uit te varen -in de hoop dat de Engelsen zouden volgen- wat vice-admiraal Witte de With en zijn eskader de kans zou geven de haven van Texel te verlaten. Wonder boven wonder lukte het Tromp om met 70 schepen de Maas te bereiken, de Engelsen volgden en de With en zijn eskader voeren uit. Ter hoogte van de Nederlandse plaats Ter Heijden voegden de eskaders van Tromp en de With zich samen en waren klaar om de strijd met de Engelsen aan te gaan. Het gevecht dat volgde was één van de heftigste en admiraal Tromp werd al vroeg in de middag dodelijk getroffen door een kogel in zijn borst. Op aanraden van vice-commandeur Michiel de Ruyter werd de vlag van Tromps schip niet gestreken zodat zijn overlijden (nog) niet bekend werd en het moraal onder de mannen hoog zou blijven en de Nederlandse vloot vocht dapper door. Bij het vallen van de avond trokken de beide partijen zich terug en het nieuws van het overlijden van Tromp werd bekendgemaakt. Zoals de Ruyter al had verwacht veroorzaakte het verlies van hun admiraal een ongekend dieptepunt in het moraal van de bemanning van de vloot.

Toen de tweede dag aanbrak sloegen er direct 25 Hollandse schepen van het eskader van de With op de vlucht en om ze niet in Engelse handen te laten vallen zette admiraal de With de achtervolging in. De overige Nederlandse schepen kwamen hiermee onder leiding van vice-commandeur Michiel de Ruyter die dapper door vocht maar toen de tiende augustus aanbrak was bij beide partijen de fut eruit. Het gevecht werd gestaakt wat beide landen na afloop de gelegenheid gaf de overwinning te claimen. De Republiek was van mening dat zij had gewonnen omdat ze met een flinke minderheid weerstand hadden weten te bieden aan de Engelsen maar de Engelsen waren op hun beurt van mening dat de overwinning hen toe kwam omdat een deel van de Nederlandse schepen op de vlucht was geslagen.

Vrede

Met het terugkeren van de Nederlandse vloot in de haven van Vlissingen werd ook het nieuws van het overlijden van admiraal Maarten Tromp bekend. Net als bij de bemanning kwam ook bij het volk en de regenten het verlies van 'hun' admiraal hard aan en het oorlogsmoraal zakte naar een dieptepunt. Niet alleen de Nederlanders hadden hun zakken vol van de oorlog, ook in Engeland klonk er steeds meer protest. Het volk was een snelle overwinning beloofd, maar de koppige Nederlanders weigerden ook maar een strobreed toe te geven en Lord Protector Cromwell besloot de eerste toenaderingspoging te doen. Hij was van mening dat het belachelijk was dat twee puriteinse landen elkaar het leven zuur maakten terwijl hun katholieke buurman - Spanje - de dans ontsprong. Op 15 april 1654 werd in de Engelse stad Westminster de vrede tussen beide landen getekend waarmee de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog officieel ten einde kwam.