Rusland in de Eerste Wereldoorlog tot de Oktoberrevolutie

Ten opzichte van West-Europa waren de sociale en politieke ontwikkelingen in Rusland rond 1900 achter gebleven. Rond die tijd was de industrialisatie wel op gang gekomen. Zo was er ook in Rusland een arbeidende klasse ontstaan. Het overgrote deel van de bevolking bestond nog altijd uit kleine boeren die overwegend in armoede leefden en ook nog al eens te lijden hadden onder hongersnoden. De liberalen hadden in de 19e eeuw aan invloed gewonnen; zij wilden, evenals de groeiende groep gematigde socialisten langs parlementaire weg hervormingen bereiken. Maar onder het repressieve bewind van het tsarenregime was geen ruimte voor veel verandering ten goede. De onvrede nam nog toe door de deelname van Rusland aan de Eerste Wereldoorlog. Een aantal revoluties, te beginnen in 1905, leidden uiteindelijk in 1917 tot een communistisch bewind.

Inhoud

• Rusland in de 20e eeuw tot 1914
• Eerste Wereldoorlog
• Februari-/Maartrevolutie 1917
• De politiek van de Voorlopige Regering
• Op weg naar de Oktober-/Novemberrevolutie 1917
• De Oktober-/Novemberrevolutie

Rusland in de 20e eeuw tot 1914

In 1917 maakte de Oktoberrevolutie een einde aan het tsarenregime. (Novemberrevolutie volgens de nieuwe tijdrekening, de Gregoriaanse kalender, die ook in West-Europa gold en in Rusland na de revolutie werd ingevoerd.) Dat de laatste tsaar, Nicolaas II, toen werd gedwongen af te treden – later zou hij met zijn gezin vermoord worden – had alles te maken met zijn zwakke optreden, slechte beleid en de vergaande ontevredenheid die er toen heerste in het land. En er was alle reden voor de Russen om ontevreden te zijn.

Situatie in Rusland

In 1861 was de lijfeigenschap in Rusland afgeschaft, maar de kleine boeren (de grootste bevolkingsgroep), leden ook sindsdien overwegend een kommervol bestaan; zij zouden gebaat zijn bij ingrijpende herziening van landbezit. Maar de macht was in handen van een kleine aristocratische bovenlaag, waarvan de tsarenfamilie de top vormde en die een nauwe band had met de Russisch-orthodoxe kerk. De kleine bovenlaag had het overgrote deel van de grond in bezit. Een middenklasse van gegoede burgers met liberale ideeën, die in West-Europa in de 19e eeuw zo’n belangrijke politieke groepering vormde, kwam in Rusland pas rond de eeuwwisseling tot ontwikkeling. Dat hing samen met de toen opkomende industrialisatie. De industrialisatie ging tevens gepaard met de vorming van een arbeidende klasse (belangrijk qua omvang). En daarnaast werd een niet te onderschatten rol gespeeld door revolutionaire bewegingen die veel onrust veroorzaakten en aanslagen pleegden (tsaar Alexander II was er in 1881 slachtoffer van).

Tsaar Nicolaas II - buitenlandse politiek

In 1894 kwam tsaar Nicolaas II aan de macht. Hij was een zwak, weinig-zelfstandig vorst onder wiens bewind wel de vervolgingen en verbanningen (naar Siberië) toenamen. Ook nam Rusland deel aan de imperialistische politiek die de grootmachten in die tijd voerden. Dat leidde onder meer tot oorlog met Japan in het verre oosten; een oorlog die Rusland verloor in 1905. Dat gaf aanleiding tot revolutionaire woelingen die leidden tot ‘bloedige zondag’ (22 januari, nieuwe Russische tijdrekening) – een gebeurtenis die gezien kan worden als eerste van de revoluties in Rusland, in het tijdperk 1905-1917, die uiteindelijk de communisten in oktober/november 1917 aan de macht brachten. Al direct de maandag na ‘bloedige zondag’ brak er een periode van revolutionaire woelingen aan. Dat had onder meer tot gevolg dat de tsaar in 1906 een doema (volksvertegenwoordiging) instelde. Spoedig werd die weer ontbonden na onenigheid met de regering. Dat leidde tot maatschappelijke onrust waarna er in 1907 een tweede doema kwam, die al weer spoedig in haar bevoegdheden beperkt werd.

Van sterke man P.A. Stolypin tot 1914

Premier P.A. Stolypin ontpopte zich als sterke man die enerzijds met harde hand de onrust inperkte en anderzijds met hervormingen kwam. Dat had tot gevolg dat er een periode aanbrak van (relatieve) economische voorspoed. In 1911 werd hij echter vermoord. Sowieso kwam er geen einde aan revolutionaire activiteiten. Zo bleef het bewind van de tsaar van alle kanten belaagd. Zelfs van conservatieve kant toen de tsaar en zijn familie onder invloed kwamen van de gevaarlijk geachte gebedsgenezer Raspoetin.

Ondertussen leidden de gespannen internationale verhoudingen tot twee Balkanoorlogen (1912-’13), waarbij ook Rusland betrokken was. Twee machtsblokken: de Centralen (Duitsland met Oostenrijk-Hongarije als belangrijkste bondgenoot) en de Geallieerden (waartoe onder meer Rusland, Frankrijk en Engeland behoorden) stonden tot de tanden bewapend tegenover elkaar. De geslaagde moordaanslag op de Oostenrijkse troonopvolger in Sarajevo op 28 juni 1914 was de lont in het kruitvat. Zo begon ook voor Rusland de Eerste Wereldoorlog (de ‘Grote Oorlog’).

Eerste Wereldoorlog

Het Russische leger behaalde eerst een paar successen, maar vervolgens werd het eind augustus ´14 vernietigend verslagen door de Duitsers in Oost-Pruisen. De Russen wisten zich niet meer te herstellen en de oorlog verliep voor hen vervolgens rampzalig. Het Russische leger werd steeds verder op eigen grondgebied teruggedrongen. In 1915 nam de tsaar zelf het opperbevel van het leger op zich – dat moest z’n imago bij het volk verbeteren. Maar het hielp niet. Het deed de krijgskansen niet keren. En zijn imago verbeterde ook niet; het verslechterde alleen maar.

Het oude regime op weg naar het einde

Begin 1917 was het duidelijk: Rusland, of in ieder geval het regime dat verantwoordelijk was voor de desastreuze situatie, zou ten onder gaan. Gematigde krachten in de doema drongen aan op hervormingen, maar de tsaar gaf niet toe. Het openbare leven dreigde ontwricht te raken, mede door de revolutionaire agitatie. Er werd zelfs honger geleden, ook in Petrograd, toen nog de hoofdstad van het land. (De naam was in 1914 veranderd van Sint-Petersburg in Petrograd; in 1924 werd het trouwens Leningrad en in 1993, na een referendum, weer Sint-Petersburg. In 1918 raakte het de positie van hoofdstad van Rusland kwijt aan Moskow, Moskow was ook hoofdstad geweest tot 1712 toen Peter de Grote dat veranderde.)

Terug naar 1917. De demonstraties en onlusten namen toe. De tsaar gaf bevel aan militaire instanties om de onlusten te onderdrukken, maar hij werd niet gehoorzaamd. Het was nu meer dan ooit duidelijk: hij had geen gezag meer.
Een aantal (uiterst) conservatieve mannen dat behoorde tot de top van de Russische machthebbers, waaronder een neef van de tsaar, probeerde het oude regime nog te redden door in december 1916 Raspoetin te vermoorden. Maar dat had niet het gewenste effect.

Februari-/Maartrevolutie 1917

Dat de tsaar niet meer gehoorzaamd werd bleek al te duidelijk toen de soldaten van de garderegimenten in Petrograd weigerden tegen het hongerende, oproerige volk op te treden. In tegendeel, zij kozen de kant van de opstandelingen. Dit betekende dus voluit: revolutie.

Ondertussen had zich in Petrograd, vergelijkbaar met wat er in 1905 gebeurde, een sowjet gevormd (een raad van afgevaardigden van arbeiders en soldaten) die spoedig in feite de macht had in de stad. Ook elders in Rusland werden sowjets gevormd.

De tsaar treedt af

De tsaar bevond zich sinds 7 maart 1917 (Nieuwe Russische tijdrekening) in zijn hoofdkwartier te Mogiljow. Toen hem duidelijk werd hoe onhoudbaar de situatie geworden was in Petrograd besloot hij terug te keren naar de hoofdstad, per trein. Maar sabotage verhinderde dat hij zijn doel bereikte. Toen ook een afvaardiging van doema-leden hem adviseerde af te treden zag hij eindelijk in dat hij geen keuze meer had: hij tekende op 11 maart '17 een acte van afstand en werd met zijn gezin geïnterneerd.

Voorlopige Regering

Na onderhandelingen tussen verschillende betrokken partijen werd er op 14 maart een Voorlopige Regering gevormd. De ministers waren afkomstig uit gematigde burgerlijke partijen. Alexander Kerensky, gelieerd aan de sociaal-revolutionaire partij, trad op als minister van justitie. Hij was de enige (gematigde) socialist en daarmee ook schakel tussen de regering en de machtige sowjet van Petrograd. Als minister-president en minister van Binnenlandse Zaken trad de democraat Georgi Lwow op. De Voorlopige Regering werd gesteund door de sowjet van Petrograd – tenminste in het begin.

De politiek van de Voorlopige Regering

De nieuwe regering was behoudend, te behoudend voor het doorvoeren van ingrijpende hervormingen en genoot weinig vertrouwen in linkse, socialistische kringen. Problemen met de sowjet konden niet uitblijven.

Voortzetting van de oorlog?

De sowjet droeg geen regeringsverantwoordelijkheid maar bemoeide zich wel met alle zaken die door de regering geregeld moesten worden. Ook binnen het leger nam, door de instelling van soldatenraden, zijn invloed sterk toe.
Al vanaf het begin in maart ‘17 waren er spanningen tussen de Voorlopige Regering en de sowjet vanwege vergaande onenigheid over de te volgen politiek. Zo wilde de regering de oorlog voortzetten; de sowjet, net als over het algemeen de linkerkant van het politieke spectrum, wilde dat niet. Een botsing tussen regering en sowjet kon niet uitblijven

Lenin

De Voorlopige Regering wilde de politieke gevangenen vrijlaten en ook moesten bannelingen kunnen terugkeren. Echter, op terugkeer van links-radicale elementen van wie men ondermijnende activiteiten te vrezen had, zat het nieuwe bewind niet te wachten. Een van hen was de bolsjewiek Wladimir Lenin die al jaren als balling in Zwitserland verbleef. De Duitsers faciliteerden volgaarne een reis via Duitsland naar zijn vaderland: ze wisten dat hij de Voorlopige Regering zou dwarsbomen waardoor de Russische positie aan het oostfront zou worden verzwakt.
Op 17 april arriveerde Lenin in Petrograd en begon meteen te agiteren, niet alleen tegen de Voorlopige Regering maar ook tegen de niet-bolsjewistische socialisten. Hij wilde dat de radicaal- communistische sowjets de alleenmacht zouden krijgen.

De Voorlopige Regering beloofde de Geallieerden dat Rusland door zou gaan met de oorlog tegen de Centralen. Dit tegen de zin van de sowjet. De bolsjewieken o.l.v. Lenin voerden de spanningen die zo ontstonden in Petrograd op en bewerkstelligden op die manier de val van de regering.

Op weg naar de Oktober-/Novemberrevolutie 1917

Op 18 mei kwam er een nieuwe regering. Naast Kerensky maakten er nu nog vijf socialisten deel van uit. De verwachting was dat het nieuwe bewind zo bredere steun zou krijgen en dus meer daadkracht zou kunnen tonen. In de praktijk echter werden de gematigde socialisten nog meer mede verantwoordelijk voor de gang van zaken rond de politiek van het bewind en daarmee een makkelijk slachtoffer van de bolsjewistische agitatie en propaganda. Daardoor werd de oppositie onder het volk tegen de regering aanmerkelijk versterkt.

Voortzetting van de oorlog

Onder druk van de Geallieerden besloot de nieuwe Russische regering zich met vernieuwd elan in te zetten aan het oostfront en er een offensief te beginnen tegen de Centralen. Kerensky begaf zich naar het front en probeerde met vurige toespraken de moegestreden soldaten aan te moedigen. Op 1 juli begon het offensief, maar dat liep op niets uit. Eerst leken de Russen succesvol, maar medio juli kwam de kentering en werden ze teruggedreven naar de oorspronkelijke posities. Dat zette de spanningen in de hoofdstad nog meer op scherp en de bolsjewieken organiseerden met succes massabetogingen tegen de regering. Een overname van de macht door de bolsjewieken leek aanstaande. Medio juli echter bleek een belangrijk deel van het garnizoen van Petrograd bereid zich tegen de betogers te keren. De kansen keerden. Lenin moest uitwijken naar Finland en de andere belangrijke leider der bolsjewieken, Leon Trotsky, werd gearresteerd. En Kerensky volgde Lwow op als minister-president. Hij moest Rusland redden.

Een staatsgreep van generaal Kornilow

De nieuwe situatie nam niet weg dat de bolsjewieken de legerleiding onverminderd bleven tegenwerken. Kerensky zag nog maar één uitweg: het organiseren van een staatsgreep onder leiding van de westersgezinde nieuwe opperbevelhebber van het leger generaal Kornilow. Doch dat mislukte: Kerensky vreesde ter elfder ure dat Kornilow wel eens een dictatuur zou kunnen gaan vestigen en probeerde hem nog te stoppen. Maar dat was tevergeefs: de generaal probeerde Petrograd te bezetten en de regering af te zetten. Kerensy zag zich nu genoodzaakt samen met regeringsgetrouwe troepen en arbeiders de wapens tegen Kornilow op te nemen. Daarmee had hij wel succes: toen een confrontatie aanstaande was legden de soldaten van de generaal de wapens neer en Kornilow en zijn aanhangers werden gevangengezet.

De Oktober-/Novemberrevolutie

De positie van Kerensky was daarmee bepaald niet verbeterd, In tegendeel, hij werd nu niet alleen meer bedreigd door de bolsjewieken, maar ook door conservatieven die ontstemd waren vanwege zijn optreden tegen Kornilow. En de middengroep van gematigde socialisten wantrouwde hem. Het grootste gevaar kwam van de kant der bolsjewieken; zij kregen steeds meer vat op de boeren en arbeiders en, wat heel belangrijk was, ook op de soldaten aan het front en in de garnizoenssteden. Bij verkiezingen voor de sovjet van zowel Petrograd als die van Moskou verwierven zij de meerderheid.
Op 23 oktober (nieuwe tijd) keerde Lenin clandestien terug uit Finland; hij achtte nu de tijd rijp voor een bolsjewistische greep naar de macht.

Greep naar de macht geslaagd

Bij die greep naar de macht speelde de Trotsky een belangrijke rol. Hij was voorzitter geworden van de sovjet (in Petrograd) en organiseerde een ‘rode garde’, een paramilitaire groep van vrijwilligers die door Lenin en Trotsky ingezet kon worden. Trotsky voorzag de garde van wapens, bracht ze samen met een deel van het garnizoen en matrozen uit Kronstadt, de Russische militaire haven op enige afstand van Petrograd. Op 7 november (24 oktober oude tijd) 1917 bezetten de bolsjewieken strategische punten in de hoofdstad. Kerensky vluchtte in een auto van de Amerikaanse ambassade; hij wilde nog proberen met andere delen van het leger een tegenaanval in te zetten. Hij kreeg echter weinig steun. Ondertussen stoomde de kruiser ‘Aurora’ op over de Newa naar het Winterpaleis waar de Voorlopige Regering bijeen was. De daar aanwezige ministers werden gearresteerd en gevangen gezet. Op het sowjetcongres, dat op die dag ook in Petrograd werd gehouden, verklaarden de bolsjewieken de regering voor afgezet en namen de macht over. Spoedig gebeurde hetzelfde ook elders in Rusland. Op 8 november kozen de bolsjewieken een nieuwe regering. De communistische revolutie was voltooid. De nieuwe regering gaf de boeren het recht de landgoederen onderling te verdelen - wat deze grootste groep binnen de Russische samenleving (voorlopig) tevreden stemde. Tot genoegen van de soldaten sloot de nieuwe regering onmiddellijk een wapenstilstand met de Centralen die in maart 1918 leidde tot de vrede van Brest-Litowsk. Zo was voor Rusland de Eerste Wereldoorlog officieel teneinde, ruim drie maanden na het begin van het communistische tijdperk.

Burgeroorlog en het vervolg

Deze nieuwe situatie betekende niet dat de rust terugkeerde. Het tegengestelde was het geval. In belangrijke delen van het land werd de nieuwe regering niet erkend. Zo ontstond er een burgeroorlog tussen de bolsjewistische communisten en hun tegenstanders, de ‘Witrussen’, die op den duur steun kregen van de oude bondgenoten uit de ‘Grote oorlog’, de Geallieerden.

Uiteindelijk won het ‘Rode leger’. Dat betekende alles behalve dat er een periode van vrede en voorspoed voor de Russen aanbrak, zo laat de verdere gang van zaken in Rusland zien.

Lees verder

• Voorspel van de Russische Revolutie: 1905-1914
• Vier revoluties: in 1789, 1848, 1917 en 1989
• Tsaren van Rusland - van Ivan IV naar Paul I (1547-1801)
• Tsaar Nicolaas II - zijn moeizame leven en gewelddadige dood