De heerlijkheid Bredevoort als borgmansstad

Bredevoort, gelegen in de provincie Gelderland is anno 2017 een stad in de gemeente Aalten (Achterhoek). In de middeleeuwen was het een hoge heerlijkheid in het graafschap Zutphen, de latere provincie Gelderland. De heerlijkheid Bredevoort was een gebied bestaande uit de stad Bredevoort en de dorpen Aalten, Dinxperlo en Winterswijk met hun buurtschappen. Een hoge heerlijkheid was vanaf de middeleeuwen tot laat in de achttiende eeuw een zelfstandig gebied met eigen wetten en rechtspraak door borgmannen en drosten. In 1795 werd de heerlijkheid Bredevoort afgeschaft en sinds 1818 hoort stad Bredevoort bij de gemeente Aalten.

• Eigen wetten en rechten
• Het ontstaan van Bredevoort
• Borgmansstad
• Het leiden van regels en afspraken
• De drost in Bredevoort
• Nassause Domeinraad of Raad- en Rekenkamer
• Einde van de heerlijkheid
• Koning der Nederlanden

Eigen wetten en rechten

In de heerlijkheid Bredevoort had de heer van Bredevoort eigen rechten en wetten. Een heer behorende bij het hof van Gelre of Münster. Vanaf 1322 is er namelijk voortdurend strijd om Bredevoort tussen Gelre (de hertogen) en Münster (geestelijk vorstendom in Duitsland). Rechten van de heer van Bredevoort zijn onder andere:

• het uitdelen van lijfstraffen;
• het recht om inkomsten te generen van horigen;
• inkomsten generen over alles wat betrekking had op het reilen en zeilen binnen de heerlijkheid.

Lijfstraffen uitdelen

In de middeleeuwen werden lijfstraffen toegepast waarbij de aard van de straf samenhing met het vergrijp (het 'oog om oog, tand om tand'-principe of spiegel-beginsel). Het uitsteken van ogen of afsnijden van een oor of lip bij spionnen of de vingers afhakken bij dieven. Ook was de heerlijkheid Bredevoort bevoegd tot het uitspreken van een doodvonnis (het halsrecht).

Inkomsten door hofhorige diensten

Horigen waren boeren die bepaalde verplichtingen hadden tot een land- of hofheer van de heerlijkheid Bredevoort. Landheren waren eigenaren van een gebied en of een afgezant van de koning, een hoge edele of een geestelijke. De horigen waren geen eigenaar van hun grond en boerderij, maar hadden het recht van wonen en werken. In ruil voor wonen en werken hadden ze verplichtingen aan de landheer die bestonden uit het afdragen van een tiende deel van de graanoogst, een tiende deel van het geslachte vee (het tienrecht) of het verlenen van hand- en spandiensten. Pachtgelden moesten betaald worden voor het recht van het bewerken van de landbouwgronden. Hoe groter het gebied van de heerlijkheid was, hoe meer inkomsten. In Bredevoort had de landheer tot het jaar 1795 hofhorige boeren en goederen.

Inkomsten generen over alles wat betrekking had op het reilen en zeilen binnen een heerlijkheid

Aan een hoge heerlijkheid waren rechten opgesteld met betrekking tot het recht:

• van jacht;
• van visserij;
• van wind en water (molenrecht).

Inkomsten werden gehaald uit onder accijnsbelasting en onroerendgoedbelasting (op de landbouwpercelen).

Het ontstaan van Bredevoort

In het jaar 146 voor Christus strekte het Romeinse Rijk zich uit tot dicht aan de grens van Bredevoort, de Limes (Latijns voor grens) geheten. Limes werd in 47 voor Christus, Liemers en in 2017 is de Liemers een streek ten zuidwesten van de Achterhoek. Rond 146 voor Christus ontstonden de handelswegen (of hessenwegen) van Nederland naar Duitsland (Münster). Aan deze handelswegen ontstonden veel nederzettingen. Het ontstaan van Bredevoort wordt vermoed rond het jaar 1000 na Christus. De vroegste vermelding is namelijk uit 1188 waar gesproken wordt over het castrum Breidevort. De naam Bredevoort geeft hier zekerheid aan omdat de betekenis van Bredevoort ‘brede voorde’ is. En een ‘ brede voorde’ betekent een doorwaadbare plaats in een moerassig gebied.

Borgmansstad

Bredevoort ligt op een plek waar vroeger de hessenweg dwars door een moerasgebied liep en een doorwaadbare plek was. Op deze plek werd een burcht en nederzetting gebouwd (vestingstad). Vanaf het begin van de 16de eeuw werd de stad Bredevoort bewoond door borgmannen (edelen die de burcht moesten verdedigen) en om namens de landheer het gezag uit te oefenen in de heerlijkheid Bredevoort waaronder Aalten, Dinxperlo en Winterswijk viel. Zij waren verplicht bij de burcht (kasteel) te wonen en bouwden er huizen om in tijden wanneer het nodig was het kasteel te kunnen verdedigen. Een borgman kreeg in ruil voor trouw aan de landheer een speciaal leengoed toegewezen. Een leengoed dat kon bestaan uit;

• een bestuursvorm. De borgmannen hadden in deze plaatsen een bestuurlijke rol in de benoeming van onder ander predikanten, kosters en schoolmeesters;
• land. De borgman kreeg een gebied in leen, waar een deel van de opbrengsten in natura voor de borgman was;
• het recht om pachtboeren (horigen) te verplichten (horigen) om te voldoen het aan afdragen van een tiende deel van de graanoogst, een tiende deel van het geslachte vee (het tienrecht) of het verlenen van hand- en spandiensten.
• pachtwoningen. Borgmannen kregen van de landheer, huizen, hoven of boerderijen in leen. De opbrengst hiervan was tevens hun inkomsten;
• een ambt. Bredevoort was een hoge heerlijkheid wat inhoud dat de landheer ook de bevoegdheid heeft tot het straffen, waar de borgman eveneens een taak in had, eventueel samen met een richter (middeleeuwse rechter), landschrijver (secretaris) en een openbare aanklager.

In 1376 zijn er drie borgmannen en in 1402 zijn het er zes en in 1494 is het aantal acht borgmannen. De namen van de eerste drie borgmannen zijn:

• Gerrit van Berrentfelde 1372;
• Reiner van Hönnepel 1376;
• Evert van Medevorden 1387.

Het leiden van regels en afspraken

In het begin van de zestiende eeuw werd de vestingstad Bredevoort bewoond door de adellijke borgmannen met hun personeel. Zij moesten de vesting in tijden van nood verdedigen. De borgman regelde o.a:

• de kap van hout voor brandstof;
• bouwland om voedsel te hebben;
• de waterstand van de Boven-Slinge.

Decreet waterstand

Door de toenmalige watermolen kwam het water van de Boven-Slinge geregeld omhoog en de kelders in de woonhuizen van borgman en van andere bewoners stonden hierdoor geregeld onder water. In 1503 wordt er een wet gemaakt namens jonker A. van Steinfurt dat borgmannen van Bredevoort zélf de waterhoogte konden regelen wanneer het peil hoog is. De wet (decreet) bepaald eveneens de gebieden waar brandhout gehakt mag worden en hoe een gebied verdeeld werd onder de borgmannen.

De militaire en bestuurlijke rol van de borgmannen was voorbij in het begin van de 16e eeuw toen Bredevoort een vestingstad werd. De namen en wapenschilden van de meeste van deze borgmannen zijn anno 2017 op diverse panden in Bredevoort nog zichtbaar.

De drost in Bredevoort

Na de borgmannen benoemde de heer van Bredevoort een drost als verantwoordelijke voor bestuur en rechtspraak. De drost had meestal ook de taak als rechter en werd door twee bijzitters (keurnoten) bijgestaan. Een keer in de twee weken werd dan recht gesproken. In 1646 is door blikseminslag de kruittoren in Bredevoort ontploft. Onder de overledenen bevonden zich de drost Willem van Haersolte (*1637-†1646) en zijn gezin. Toen in 2006 de grafzerken en de vloer van de Sint-Joriskerk gerestaureerd werden, een laatgotische kerk waarvan de fundamenten uit 1316 stammen, bleek dat de zerken onder het vloeroppervlak van Wilhelm van Haersolte en zijn gezin waren. Waarschijnlijk hoorden ze bij de slachtoffers van de kruittorenramp in 1646.

Nassause Domeinraad of Raad- en Rekenkamer

In 1697 ging het eigendom van rechten en wetten naar Willem III van Oranje als stadhouder van het groothertogdom Gelre en werden ambtenaren voor de heerlijkheid Bredevoort benoemd door de Nassause Domeinraad. De Nassause Domeinraad of Raad-en Rekenkamer beheerde de domeinen van de familie Oranje-Nassau en was begin 17de eeuw gevestigd in Den Haag aan het Binnenhof. Rentmeesters waren belast met het toezicht op de heerlijke rechten. De stad Bredevoort bestond uit drie gerechtsdistricten, die samenvielen met de drie parochies van Aalten, Dinxperlo en Winterswijk. In elke parochie werd een voogd en één of twee onder-voogden aangesteld. De voogden hadden als taak om handelend op te treden tussen de inwoners en het bestuur van Bredevoort. De gerechtsdistricten zijn voorlopers van de gemeenten met een gebied van dorpen en steden.

Einde van de heerlijkheid

De heerlijkheid Bredevoort werd in 1795 tijdens de Franse tijd opgeheven, en opgedeeld in de municipaliteiten (gemeenten) namelijk:

• Aalten;
• Bredevoort;
• Dinxperlo;
• Winterswijk.

In 1798 werden deze municipaliteiten weer opgeheven en veranderd in het Ambt Bredevoort. In 1811 kreeg het gebied wederom een nieuwe bestuursvorm en werd het in drie gemeenten (mairieën) opgedeeld: Winterswijk, Bredevoort/Aalten, en Dinxperlo. In 1813 werd Bredevoort een zelfstandige gemeente en in 1818 werd de gemeente Bredevoort opgeheven en sindsdien valt de stad Bredevoort onder de gemeente Aalten.

Koning der Nederlanden

Een van de titels van de koning van Nederland is ‘heer van Bredevoort’. In 1697 is door het Hof van Gelre de heerlijk Bredevoort cadeau gedaan aan de stadhouder Willem III en kwam de heerlijkheid in bezit van de Nassau’s.

Weetjes

• Van 1615 tot 1792 is Bredevoort een vestingstad;
• In 1993 werd Bredevoort een Nederlandse boekenstad.