In de Ban van de Ring: waarom was het een succes?

Op het moment is de kans redelijk groot dat wanneer je een willekeurige voorbijganger van de straat plukt in een willekeurige stad in Nederland, en vervolgens die zelfde voorbijganger de vraag stelt: 'Ken je The Lord of the Rings?', diegene dan antwoordt met 'ja'. Zelfs mensen die absoluut niet van fantasy, literatuur en/of fantasy-literatuur houden, zullen er ongetwijfeld wel eens van hebben gehoord. In de Ban van de Ring is, samengevat, een zeer beroemd werk. Het heeft grote invloed gehad op verschillende aspecten van onze cultuur van nu- onder andere op de literatuur, de muziek en op populaire cultuur. Het is het ook zeker waard om te kijken naar de redenen voor het succes van dit boek- dat meer dan 150 miljoen keer is verkocht- aan de hand van een verzameling theorieën over mogelijke aanleidingen voor dit succes.

Het verhaal

Allereerst is het wellicht nodig een korte introductie te geven op het verhaal van In de ban van de Ring. Het is wat lastig om een korte samenvatting te geven, wat te danken is aan de enorme omvang van het werk. In principe gaat het om de belevenissen van Frodo Balings en zijn vrienden. Frodo, de hoofdpersoon die we door de drie boeken volgen, is een hobbit, een soort klein mens met bijzonder harige voeten en een groot hart. Net zoals alle andere hobbits in het vredige dorpje beleeft hij nooit iets en houdt hij van het rustige leventje: een groepje Elven zien in het bos is al meer dan opwindend voor hem. Maar dat alles verandert wanneer hij de Ring erft van zijn vertrekkende oom Bilbo. De Ene Ring is een eeuwenoud artefact, gemaakt door de duistere heer Sauron om de Vrije Volkeren van Midden-Aarde onder zijn duim te kunnen krijgen. Wijze oude tovenaar Gandalf licht Frodo in over het feit dat hij de Ring zal moeten vernietigen, en de ietwat angstige hobbit begint aan het avontuur dat zijn leven zal veranderen. De Ring vernietigen gaat echter nog niet zo gemakkelijk. Frodo moet namelijk naar de andere kant van de wereld reizen om het in de vuren van de Doemberg te gooien – de enige plaats waar Sauron verslagen kan worden. Op de lange weg ernaartoe komt hij voor vele gevaren te staan. In de Ban van de Ring is in wezen het verhaal van de queeste van Frodo om de Ene Ring te vernietigen en zo de wereld te redden van zekere ondergang.

De invloed van In de ban van de Ring

Zoals al eerder vermeld heeft In de Ban van de Ring een enorm effect gehad op vele verschillende aspecten van onze cultuur en samenleving van nu. Vanaf het moment dat het werd uitgebracht in de jaren 50 groeide het langzaam uit tot een van de meest invloedrijke werken van fictie in de gehele geschiedenis.

Invoed op fantasy als genre

Voordat J.R.R. Tolkien zijn meesterwerk The Lord of the Rings uitbracht en het heel wat aandacht in de toenmalige media kreeg, was fantasy als literair genre totaal niet wat we nu kennen. Over het algemeen waren critici van mening dat het een kinderachtig genre was, slechts geschikt voor verhaaltjes bij het slapengaan – ondanks het feit dat het alom bekend was dat de eerste literatuur, zoals het epos van Gilgamesh, toch echt fantasy was. Tolkien bracht daar verandering in. Zijn In de Ban van de Ring heeft veel veranderingen teweeg gebracht in de literatuur als geheel, maar nog wel het meest in het genre fantasy, waarbinnen het wordt beschouwd als een mijlpaal. Vanaf de 50er jaren tot vandaag de dag is het een van de grootste en meest invloedrijke verhalen geweest van het genre. Ook inspireerde het talloze werken, zoals bijvoorbeeld The Wheel of Time van Robert Jordan. Een lange tijd verkeerden de werken in fantasy onder de brede en invloedrijke schaduw van Tolkien, waar ze pas recentelijk uit zijn ontsnapt. In de Ban van de Ring zette zijn stempel op het genre en bepaalde vele decennia de loop van de fantasy-verhalen die erop zouden volgen. Slechts rond de eeuwwisseling maakte het klassieke goed-tegen-kwaad plaats voor een meer duistere, gewelddadige, volwassener variant van fantasy. Tolkien had het genre echter wel een enorme boost gegeven, en gedurende de jaren die na de publicatie van In de Ban van de Ring kwamen, trad het langzaam maar zeker uit de schaduw van andere literatuur. Veel mensen begonnen fantasy geweldig te vinden, wat er zelfs voor zorgde dat er in de volgende decennia talrijke schaamteloze kopieën van The Lord of the Rings beschikbaar kwamen.

Invloed op muziek

In de Ban van de Ring heeft verrassend genoeg ook veranderingen teweeg gebracht in de muziekindustrie, hoewel je het wellicht niet zou verwachten. Het begon toen de Australische songwriter Donald Swann een paar van de vele verzen uit het boek omzette in muziek en die vervolgens in 1967 publiceerde. Voor de films van Peter Jackson – verschenen in 2001 – componeerde de bekende Howard Shore een uitgebreide soundtrack, die later heel beroemd werd en invloed had op dat subgenre van muziek. Ook lieten verschillende bands zich door The Lord of the Rings inspireren. Two Steps from Hell, een groep die zich specialiseert in epische orkestmuziek met een erg bombastische nasmaak, heeft bijvoorbeeld een nummer genaamd Caradhras, wat een berg is in het werk van Tolkien. Ook in de metal scene heeft het niet weinig invloed gehad: verschillende bands, zoals Cirith Ungol, hebben zich naar locaties genoemd, en sommige nummers zijn gebaseerd op gebeurtenissen in het boek.

Invloed op pop-culture

Ten derde is er uiteraard ook nog de invloed die In de Ban van de Ring s gehad heeft op pop-culture. Bij dat woord moet je denken aan gebieden zoals computerspellen, internetgrappen, tv-shows en ga zo maar door. Zaken als de beroemde Role-Playing Game Dungeons and Dragons en games als The Elder Scrolls en World of Warcraft hebben allemaal direct of indirect inspiratie gehaald van In de Ban van de Ring. Comedy-programma’s als South Park en Family Guy hebben er ook parodieën op gemaakt.

Mogelijke redenen van het succes

Het is gebleken dat In de Ban van de Ring grote invloed heeft gehad op verschillende aspecten van onze hedendaagse cultuur. Maar waarom was het boek eigenlijk een succes?

Het thema van goed en kwaad

De eerste mogelijke reden die aan te wijzen is, is het thema van goed en kwaad. In de boeken staat het thema van de oorlog van goed tegen kwaad centraal. Frodo, Gandalf en hun vrienden worden gezien als de moedige en dappere strijders van het goede, terwijl Sauron en zijn Orks de slechteriken zijn waartegen ze het moeten opnemen. Die uitspraak is wellicht wat kort door de bocht: het ligt wat genuanceerder. Wat veel mensen lijkt aan te spreken in In de Ban van de Ring, is de grijze gebieden die ontstaan op de grens van goed en kwaad. 'Slechte' personages zoals Gollum hebben vaak nog iets goeds in zich, terwijl 'goede' personages soms hun kwade verlangens zullen moeten weerstaan. Een voorbeeld hiervan is Faramir, de zoon van het staatshoofd van een belangrijk koninkrijk. Op een bepaald punt in het boek neemt hij Frodo gevangen tijdens zijn reis op weg naar Mordor om de ring te vernietigen. Faramir wil de Ring van Frodo afpakken om zo haar kracht te ontgrendelen en het tegen Sauron te gebruiken om zijn eigen land te beschermen. Maar als hij dit zou doen, zou dit vervelende gevolgen hebben. Faramir moet dus kiezen tussen het goede en het kwade, en de grens tussen die twee is in deze situatie niet geheel duidelijk.

Het topje van de ijsberg

Een ander aspect is het feit dat In de Ban van de Ring in veel opzichten slecht het topje van de ijsberg is. Daarmee wordt bedoeld dat het verhaal van Frodo en zijn epische queeste, een verslag over de Oorlog van de Ring en de avonturen van enkele kleine hobbits, slechts een minuscuul onderdeel zijn van een veel groter epos dat over vele voorgaande jaren spant. Tolkien zelf heeft vaak gezegd dat In de Ban van de Ring slechts een diepere uitwerking is van een belangrijk, maar in wezen toch redelijk klein hoofdstuk in de geschiedenis van de wereld die hij geschapen had met onder andere De Hobbit en De Silmarillion. Tolkien heeft ongetwijfeld het meest uitgebreide en diepgaande fantasie-universum ooit gecreëerd. Er zijn honderden jaren geschiedenis, een hele hoop achtergrondinformatie en talloze veelomvattende verhaallijnen, die culmineren (maar niet alle ten einde lopen) in In de Ban van de Ring. Verhalen over de schepping van de wereld, de komst van de verschillende rassen op die wereld, grandioze oorlogen tussen de krachten van goed en kwaad, et cetera. Als je ooit een blik werpt op een wereldkaart van de gehele planeet van In de Ban van de Ring of de bladzijden omslaat van de Silmarillion, zul je vast en zeker versteld staan. Een ander punt is dat Tolkien talen heeft gecreëerd. Wat absoluut begrepen moet worden, is dat Tolkien een professor was in de taal- en letterkunde, en daarom enorm geïnteresseerd was in talen en communicatie. Hij ontwierp zelf uitgebreide talen – zoals het Quenya, het Sindarijns en het Westron – om samen te gaan met zijn boeken. Het was echter niet zo dat hij deze talen enkel voor In de Ban van de Ring of De Silmarillion maakte met de intentie ze in de boeken te zetten. Het dient meer beschouwd te worden als een proces dat in de achtergrond gaande was en waarvan hij zich later realiseerde dat het perfect in zijn werken zou passen. Concluderend kan over het 'topje van de ijsberg'-aspect gezegd worden dat veel mensen bij het lezen van In de ban van de Ring een gevoel krijgen dat er nog veel meer materie schuilgaat achter de letters die ze lezen. Wellicht draagt dit bij aan de rijkheid van de ervaring die men heeft bij het lezen van dit werk.

Interessante personages & morele ambiguïteit

Een andere reden die te noemen is voor het succes van In de Ban van de Ring zijn de talloze personages en de morele ambiguïteit die op verschillende plekken in het verhaal ontstaan. Zoals zojuist vermeld onder het kopje 'Het thema van goed en kwaad', ontstaan er op vele punten in In de Ban van de Ring interessante situaties, waarin het grijze gebied tussen goed en kwaad naar voren komt. Op zulke momenten komen de personages die Tolkien gecreëerd heeft op hun best naar boven. Zij zijn geen perfecte helden zoals je die in veel andere verhalen ziet. Tolkien ontwikkelt personages met hun eigen positieve en negatieve kanten, hun eigen zwakke en sterke punten, hun eigen nuances en details. Ze zijn menselijk, en velen van hen ondergaan een belangrijke ontwikkeling in hun leven. Dit heet character development. Kijk bijvoorbeeld naar de hoofdpersoon, Frodo Balings. Aan het begin van het boek is hij een betrekkelijk rustig persoon die houdt van een vredig leventje en blind is voor de problemen van de wereld; aan het einde heeft hij het kwaad en de dood in de ogen gekeken en is hij er sterker uit gekomen. Personages in In de Ban van de Ring komen talloze keren voor morele dilemma's te staan, en veel mensen vinden het interessant om te zien hoe deze personages – waar ze van zijn beginnen te houden – hierop reageren. Zo staat de eerder genoemd Faramir voor een serieus lastige keuze: kiest hij ervoor een kwaad te begaan door de Ring af te pakken maar het voor de welvaart van zijn volk te gebruiken, of laat hij de Ringdrager zijn gang gaan? De morele ambiguïteit die hier naar boven komt spreekt mensen duidelijk aan, en zij ervaren de personages en scenario's in In de ban van de Ring als interessant of zelfs fascinerend. De interessante personages en de morele ambiguïteit die naar voren komt in Tolkiens meesterwerk zijn dus een van de mogelijke redenen voor het succes van dit fantasy-boek.