Hoe de paus de wereld verdeelde tussen Spanje en Portugal

In 1494 deelde paus Alexander VI met het Verdrag van Tordesillas de wereld buiten Europa in tweeën: het oosten van een denkbeeldige lijn was voor Portugal, het westen voor Spanje.

Schepen in plaats van karavanen

In de 14e en 15e eeuw ondernamen Portugese zeelieden, daartoe aangespoord door prins Hendrik de Zeevaarder (1394-1460), een groot aantal expedities op zoek naar nieuwe handelsgebieden. Portugal was in Europa de voornaamste distributeur van specerijen. Deze werden met karavanen uit Azië via de Zijderoute naar Libanon gebracht en van daar in Ve-netië aangevoerd. Door de specerijen en andere waren zelf per schip uit Azië te halen zouden de Portugezen niet langer afhankelijk zijn van de sterk wisselende prijzen en gebrekkige aanvoer, zo dacht men.
In 1488 rondde Bartolomeus Dias, zuidoostwaarts langs de Afrikaanse kust varend, voor het eerst Kaap de Goede Hoop. Geen geringe prestatie, gezien de schepen van die tijd en de beperkte navigatiemiddelen. Zeilend kon een schip alleen met gunstige wind vooruitkomen, waarbij de bemanning zich oriënteerde op de sterrenhemel en landmerken op de kust. Ook Spanje en andere zeevarende naties reedden schepen uit voor expedities naar verre oorden.

De grote oversteek

Dat de wereld rond is, was in die tijd vrij algemeen aanvaard, al meende men dat de omvang van de wereldbol veel kleiner was dan deze in werkelijkheid is. Het leidde tot de redenering dat het verre Azië dus ook andersom - in westelijke richting via de Atlantische Oceaan - bereikbaar moest zijn. Maar Portugezen die zich voorbij de Azoren waagden keerden spoorslags terug vanwege tegenwind, stormen en huizenhoge golven.
Verhalen over onbekende eilanden en grote landmassa’s aan de overkant van de oceaan bleven de gemoederen echter bezighouden. Tot tweemaal toe bestookte de uit Italië afkomstige Christoforus Columbus de Portugese koning Johan II met zijn plan voor de grote oversteek via een route zuidelijk van de Azoren. Maar de beloning die hij vroeg was buitensporig hoog en de koning en zijn adviseurs wantrouwden zijn optimistische berekeningen van de reisafstand. Berooid wendde de koopman zich tot het Spaanse vorstenpaar Isabella van Castilië en Ferdinand van Aragon. Die wilden, met de op handen zijnde bruiloft van de Spaanse prinses Isabel en de Portugese kroonprins Alfons, hun ‘buurman’ niet provoceren. Later, toen de politieke situatie gewijzigd was, kreeg Columbus alsnog de kans. Met een kleine vloot belandde hij, na een rustige overtocht, in oktober 1492 op de Bahamas, die hij beschouwde als een voorpost van het gezochte Indië.

Een onbekende landmassa

Koning Johan II was ‘not amused’ over dit succes. Zeker niet omdat Bartolomeus Dias juist de omslachtige oostelijke zeeweg via Afrika naar de Indische Oceaan had gevonden. De koning kon zich op grond van de afgelegde afstand ook niet voorstellen dat Columbus Indië had bereikt. Het moest om een andere, onbekende landmassa gaan. Niettemin eiste de ko-ning de door Columbus ontdekte eilanden op voor Portugal op grond van het Verdrag van Alcaçovas van 1479. Dit had betrekking op de kolonisatie van Afrika, waarbij de Canarische eilanden aan de Spaanse kolonisten werden toegewezen en andere gebieden aan de Portugese.

Oorlogsdreiging

Deze claim viel bij de Spanjaarden niet in goede aarde. Oorlog dreigde op het Iberisch schiereiland. Het Spaanse vorstenpaar vroeg de paus hun aanspraak op de nieuw ontdekte eilanden te bevestigen. Nieuwe landen en volken waren uit het oogpunt van kerstening een pauselijk belang. Alexander VI, die van Spaanse afkomst was en niet kon blijven toezien hoe de twee katholieke naties elkaar de nieuw ontdekte gebieden betwistten, nam een besluit. Hij trok een denkbeeldige lijn, van de Noordpool tot de Zuidpool, 100 mijl ten westen van de Kaapverdische eilanden. Spanje kreeg het recht op alle ontdekte en nog te ontdekken gebieden ten westen van die lijn, Portugal op de gebieden ten oosten van de lijn. Dat was niet naar de zin van de Portugese koning, die de lijn veel verder naar het westen verlegd wilde zien, wat ook geschiedde.

Het Verdrag van Tordesillas

Na stevige onderhandelingen en verschillende nieuwe voorstellen werd op 7 juni 1494 een verdrag gesloten in Tordesillas, een Spaanse plaats aan de toenmalige grens met Portugal. Bepaald werd dat alles ten westen van een denkbeeldige lijn 370 mijl westelijk van de Kaapverdische eilanden Spanje zou toekomen en alles ten oosten van de lijn Portugal. Gerekend in oude zeemijlen betekende dit een afstand van dik 2000 kilometer ten westen van Kaap Verdië, ofwel op ongeveer 46° (huidige) westerlengte. Op deze wijze kon Portugal zijn aanspraken in Afrika en toekomstige exploraties in het Verre Oosten veiligstellen, terwijl Spanje de hegemonie kreeg over wat later Zuid-Amerika bleek te zijn. Met uitzondering van Brazilië, dat in april 1500 door de Portugees Cabral werd ontdekt. De Tordesillas-lijn bleek recht over dit land te zijn getrokken.

Afspraken geschonden

Andere zeevarende naties, zoals Nederland, Engeland en Frankrijk, weigerden de demarcatielijn – en daarmee de Spaanse en Portugese aanspraken – te erkennen. Maar ook Spanje en Portugal zelf hielden zich niet helemaal aan de afspraak. Portugal overtrad de lijn door in Brazilië ver naar het westen door te stoten en Spanje maakte zich meester van de Molukken. In 1529 werd bij het verdrag van Zaragoza de lijn doorgetrokken naar de ‘andere kant’ van de wereld, over de Stille Oceaan, om te voorkomen dat een van beide landen voorbij de elk toegemeten 180° zou varen. Zo werd de globe letterlijk in twee gelijke helften verdeeld.

De zeestraat van Magellaan

Het nieuw ontdekte land bleek niet de gedroomde voorpost van Indië te zijn, maar juist een belemmering voor latere ontdekkingsreizen naar de Oriënt. Hoe ver men ook in noordelijke of zuidelijke richting voer, er kwam geen eind aan de kustlijn. Pas in 1520 voer Ferdinand Magellaan, een Portugees in Spaanse dienst, ver genoeg naar het ijzige zuiden van de Nieuwe Wereld, waar hij in oktober/november via de naar hem vernoemde zeestraat van de Atlantische in de Stille Oceaan belandde. Waarmee hij tevens het onomstotelijke bewijs leverde dat de aarde rond was. Maar ook vanaf Straat Magellaan was de reis naar Indië, China en de specerijeneilanden nog eindeloos lang. Koning Johan II kreeg gelijk in zijn veronderstelling dat er nog een andere landmassa moest zijn, al heeft hij dit niet mogen meemaken. Hij overleed in 1495, nog vóór de oostelijke zeeweg naar Azië geheel verkend was.