Rolzegels, handtekeningen in klei

Rolzegels, ook wel zegelcilinders genaamd, waren kleine ornamenten die in de oudheid werden gebruikt om documenten op kleitabletten te ondertekenen. De cilinders waren meestal gemaakt van edelsteen of ander hoogwaardig materiaal. Hierin sneed een rolzegelmaker een unieke voorstelling uit. Als men de rolzegel nu door de natte klei rolde, ontstond er een afbeelding in reliëf. Deze telde voor de Mesopotamische mens als een handtekening of een zegelafdruk in was voor ons. De zegelcilinders hadden echter ook een hoge decoratieve en geldelijke waarde en werden daarom als sieraad gedragen. Artikelindeling (interne links)

• De eerste behoefte aan handtekeningen
• Rolzegels in het gebruik
• Materialen en afbeeldingen; de rolzegel als sieraad
• Rolzegelmakers
• Alternatieve handtekeningen in de oudheid
• De huidige waarde van rolzegels

De eerste behoefte aan handtekeningen

Het schrijven op kleitabletten begon ooit in Mesopotamië met het bijhouden van een boekhouding. Lange tijd bleef administratie de belangrijkste reden om dingen te noteren. Na het uitdijen van de handel groeide echter ook de behoefte om handelsovereenkomsten te sluiten. Deze contracten wilde men al snel officieel kunnen bezegelen met een waarmerk van alle betrokken partijen. Dat werd de rolzegel, die speciaal geschikt was om te gebruiken op kleitabletten. Aldus werd de rolzegel de eerste echte vorm van een handtekening.

Lees hier meer over Mesopotamische contracten.

Tenslotte werden zegelcilinders gangbaar in alle gebieden en tijden dat mensen in klei schreven. Dat betrof natuurlijk met name de gebieden in het vroege Midden-Oosten, maar ook streken rondom Kreta in de Middellandse Zee.

Rolzegels in het gebruik

De afbeeldingen die in rolzegels waren uitgesneden lieten een lintvormig bas-reliëf achter als ze door de klei werden gerold.
Iedere volwassen persoon die bevoegd was om contracten af te sluiten, had zijn eigen, unieke rolzegel. Daarnaast hadden ook instellingen zoals tempels en paleizen rolzegels tot hun beschikking. Behalve om officiële documenten te ondertekenen, werden ze ook gebruikt om het eigendom van bepaalde goederen aan te merken, bijvoorbeeld in een opslagplaats.

In de praktijk werkte het wel een beetje omslachtig. Als er bijvoorbeeld een contract tussen twee partijen was opgesteld, hoorden beide personen plus eventuele getuigen hun cilinders door de natte klei te rollen. De schrijver schreef vervolgens de bijbehorende namen onder de zegelafdrukken, want anders was het natuurlijk niet duidelijk bij wie de afdruk hoorde.

Helaas echter was er maar weinig plaats beschikbaar voor al die zegelafdrukken; meestal was er maar voor twee of drie afdrukken onbeschreven klei vrij. Anderen dienden dan een plekje op de randen van het kleitablet te zoeken om hun afdruk kwijt te raken. Vandaar dat contractanten en getuigen hun zegel op volgorde van rang dienden te zetten, zodat de belangrijkste personen de beste plekjes kregen.

Materialen en afbeeldingen; de rolzegel als sieraad

Zegelcilinders werden uit tal van materialen vervaardigd. De meesten waren echter van edelsteen of halfedelsteen gemaakt, waardoor het heuse sieraden werden. Veel mensen droegen hun rolzegel zichtbaar bij zich, dus het is te begrijpen dat men waarde hechtte aan een fraai uiterlijk.

Voor de minder bedeelden waren er rolzegels van eenvoudiger materialen als hout, metaal, glas, ivoor, been, gebakken klei of zeeschelpen. Niettemin waren ook deze vaak opgesierd met kunstige afbeeldingen.

De afbeeldingen

De ingekerfde voorstellingen tonen doorgaans taferelen uit het religieuze of burgerlijke leven. Omdat de cilinders maar klein zijn, is het tegenwoordig vaak moeilijk om de figuren te duiden. Er komen echter personen op voor, dieren, tempelgerei, altaren, goden, meubelen en bijvoorbeeld muziekinstrumenten. Tevens werden er scenes op afgebeeld die banketten, oorlogen of zelfs seksuele handelingen voorstellen.

Sieraad

De rolzegels werden in de lengte doorboord, zodat de eigenaars er een koord doorheen konden halen. Daarmee bevestigden ze de cilinders aan hun kleding of hingen ze om hun hals of pols.

Rolzegelmakers

Het gebruik van rolzegels nam recht evenredig toe met de populariteit van kleitabletten en contracten. Dat betekende dat in bepaalde periodes van de oudheid de vraag naar nieuwe zegelcilinders behoorlijk groot was. Om de piepkleine scènes in het materiaal uit te snijden was echter moeilijk en tijdrovend werk dat niet voor iedereen was weggelegd. Daarom was rolzegelmaker een prestigieus en goedbetaald ambacht.

Vanzelfsprekend konden veel mensen zich zo'n hoogstaande ambachtsman niet veroorloven. In dat geval diende men zelf een rolzegel te maken, zo goed en zo kwaad als dat ging.

De fabricage

Men bewerkte de cilinder door eerst kleine kuiltjes te boren en die met elkaar te verbinden. Vervolgens werd het hierdoor ontstane patroon in zijn definitieve vorm uitgesneden.

Het blijft echter een raadsel hoe men zonder de hulp van een vergrootglas zulke minuscule details kon aanbrengen als vaak het geval is. Een mogelijkheid is dat rolzegelmakers bijziend waren. In ieder geval was het een ambacht dat veelal binnen bepaalde families bleef, hetgeen doet vermoeden dat bepaalde erfelijke kwaliteiten wel van belang waren.

Alternatieve handtekeningen in de oudheid

Een groot gedeelte van de mensen in Mesopotamië of rond de Middellandse Zee had in hun leven maar één tot een enkele keren een zegelafdruk nodig. In dat geval was zelfs de moeizame eigen fabricage van een rolzegel wat veel gevraagd. Vandaar dat er bij sommige volkeren ook alternatieve mogelijkheden bestonden om een document te ondertekenen.

De oude Babyloniërs hadden er bijvoorbeeld een verrassende oplossing voor gevonden. Hier gebruikte men namelijk al vingerafdrukken ter identificatie van personen. Mensen drukten dan gewoon hun vinger in de natte klei, wat een keurige afdruk oplevert.

De huidige waarde van rolzegels

Zegelcilinders worden tegenwoordig nog regelmatig door boeren in het Midden-Oosten op hun akker gevonden. Dat gebeurt met name in Irak, dat centraal in Mesopotamië ligt. Vandaar dat rolzegels niet echt zeldzaam zijn. Het moge echter duidelijk zijn dat de kunstige, uit hoogwaardige materialen gemaakte cilinders nog veel waard zijn.

Het blijven echter archeologische vondsten en horen als zodanig toe aan het land waar ze zijn gevonden. Het is dan ook niet de bedoeling dat rolzegels massaal naar het buitenland verdwijnen, zeker niet als er nauwelijks tot niet voor is betaald. Na de Amerikaanse inval in Irak is er nog de nodige beroering geweest over rolzegels, omdat veel Amerikaanse soldaten dit helaas niet zo goed hadden begrepen.

Lees verder

• Tempels van Babylon
• Schrijven op kleitabletten, van hompje tot bibliotheek
• Geschiedenis van de vingerafdruk