Tempels van Babylon

Bij opgravingen in Irak zijn de resten van acht Babylonische tempels teruggevonden. In historische bronnen wordt echter melding gemaakt van een veel groter aantal. Met name tijdens de bloeitijd van koning Nebukadnezar II had Babylon geen tekort aan majestueuze tempelgebouwen. De tempels vervulde dan ook een centrale rol in zowel het godsdienstige als maatschappelijke leven van Mesopotamië, al werden ze steeds meer naar de kroon gestoken door de koninklijke paleizen. Artikelindeling (interne links)

• De positie van de Babylonische tempels
• Functies van de tempels
• Rijkdom van de tempels
• Bekende tempels van Babylon

De positie van de Babylonische tempels

Naar verluid waren er rond de tijd van de succesvolle koning Nebukadnezar II (605-562 v. Chr.) wel 1179 tempels in Babylon. Dat lijkt een wat ruime schatting voor een stuk grond van 890 ha., dus wellicht moeten we dat aantal met een korreltje zout nemen. Wel is het zeker dat de tempels de Babylonische maatschappij lang domineerden. Ze beheerden de helft van het totale grondgebied van het Babylonische Rijk, ze vervulden tal van functies en waren zonder uitzondering erg vermogend.

De toenemende concurrentie van koninklijke paleizen zou daar wel iets aan afdoen, maar de tempels raakten hun centrale plaats in de Mesopotamische maatschappij nooit echt kwijt.

Tempelbewoners

Als gevolg hiervan waren ook de priesters en priesteressen die aan de verschillende tempels verbonden waren, personen van groot aanzien. Met name hogepriesters en hogepriesteressen hadden veel macht en een grote invloed op de koning.
Afgezien van de geestelijken hadden tempels ook grote hoeveelheden personeel in dienst, waardoor ze dus tot de belangrijkste wegevers van de stad behoorden.

De priesters en priesteressen woonden haast altijd in de tempelgebouwen. Een gedeelte van het personeel woonde daar ook, maar lang niet iedereen.

Functies van de tempels

Zoals gezegd vervulden de tempels tal van taken in de maatschappij. Op veel gebieden hadden ze een leidinggevende rol en boden ze een centrum van activiteit. Het is binnen dit bestek niet mogelijk een compleet overzicht te geven van alles waar de tempels bij betrokken waren. Hieronder worden hun meest belangrijke functies echter toegelicht.

Godsdienstige voorgangers

Vanzelfsprekend was en bleef religie de voornaamste kernactiviteit van de tempel. Net als de Griekse en Romeinse evenknieën was iedere Babylonische tempel gewijd aan een eigen godheid.
Priesters en priesteressen waren verbonden aan één bepaalde tempel en dienden dus maar één godheid. Mensen konden eventueel meerdere tempels bezoeken, hoewel de meeste families hun eigen beschermgod had en zijn of haar tempel waarschijnlijk vaker bezochten.

De geestelijken gingen de mensen voor in belangrijke rituelen. Deze werden op gezette tijden uitgevoerd en waren meestal verbonden met een bepaald seizoen of met de stand van de hemellichamen. Ook werden er diensten gehouden waarin psalmen en litanieën werden gezongen.

Daarnaast had de tempel speciale 'dienaren' in dienst die tijdens de ceremoniën de goden vermaakten met zang, dans en muziek van fluiten, panfluiten en luiten.

Het beheer van landerijen

De vele landgoederen die de tempels in bezit hadden moesten worden bewerkt en beheerd. Het land zelf was destijds weinig waard. Alle winst moest komen uit de verkoop van op het land verbouwde producten.

Het bewerken van het land werd grotendeels gedaan door horigen of pachters die een groot deel van hun oogst afdroegen als een soort huur of hypotheek voor het land. Waarschijnlijk waren er ook boeren die volledig in dienst van de tempel werkten voor een salaris, maar dat was dan een minderheid. Slavernij kwam ook voor in Babylon, maar niet in grote getale.

Het beheer van alle landerijen was een flinke klus. Er moesten bijvoorbeeld contacten onderhouden worden met de pachters, de verkoop van de producten moest worden geregeld en er moest een boekhouding worden bijgehouden. Voor al deze administratieve taken had de tempel een leger van klerken in dienst.

De tempel als zakelijk centrum

Het beheer van de landerijen, maar ook van de tempel zelf, leidde dus tot een ernorm administratief apparaat en een hoge mate van zakelijke activiteit. Dit zorgde er weer voor dat tempels ook allerhande andere zakelijke en financiële functies kwamen te vervullen.

• Niet zelden fungeerde de tempel bijvoorbeeld als een doorvoermarkt bij de koop en verkoop van bepaalde producten.
• Ook stond de tempel bekend als een voorloper van de moderne bank. In de Oudheid was het dé plaats om geld te lenen al was dat niet goedkoop. De rente bedroeg al gauw zo'n 20%. Een winstgevende situatie dus voor de tempels.

Het moge duidelijk zijn dat deze verantwoordelijkheden niet bepaald leidde tot een inkrimping van het ambtenarenapparaat. Bij sommige grotere tempels nam dat gigantische vormen aan.

De tempel als wetenschappelijk en literair centrum

In heel Mesopotamië vervulden tempels een dominante rol in het wetenschappelijke en literaire leven. Deze is enigszins vergelijkbaar met die van Middeleeuwse kloosters. Ze waren daarmee de bewakers van de Babylonische cultuur.

Tempels hadden talloze schrijvers en wetenschappers in dienst die literaire tradities en wetenschappelijke kennis voortzetten en uitbreidden, vooral wanneer deze de godsdienstige praktijk raakten. Dat kwam nog regelmatig voor, aangezien wetenschap en godsdienst destijds nog niet zulke strikt afgebakende zaken waren als tegenwoordig. Het één was vaak doorspekt met het ander. Vooral in de geneeskunde, de belangrijkste tak van wetenschap in Babylon was dit het geval.
Door deze samenvloeiing waren veel wetenschappers en schrijvers zelf ook geestelijken. Reeds gewijde priesters werden dokter, wetenschapper of schrijver en wetenschappers en artsen lieten zich tot priester wijden. Klik hier om meer over de wetenschap in Babylon en Mesopotamië te lezen.

Om te zorgen voor de opleiding van schrijvers, priesters en wetenschappers bestonden eigen tempelscholen. Hier kon men zowel een basis- als een vervolgopleiding volgen. In principe was de school vrij toegankelijk en was men niet verplicht om later voor de tempel te gaan werken. Men kan zich echter voorstellen dat de meeste leerlingen dat toch hebben gedaan.
Lees meer over het schrijfonderwijs dat o.a. op tempelscholen werd gegeven in het artikel: Schrijven op kleitabletten, van hompje tot bibliotheek..

Productie van stoffen

Een wat opmerkelijke verdienste haalden de tempels uit de productie van stoffen. Ze waren de belangrijkste weverijen in de stad en hadden een groot aantal weefsters (meer dan wevers) in dienst. Deze werkten in eerste instantie voor de tempel zelf. Vermoedelijk had de tempel voor al zijn bewoners en beroepskrachten zoveel stof nodig dat het uiteindelijk voordeliger bleek om eigen weverijen op te zetten.
Van het een kwam echter het ander, zodat de tempelweverijen in toenemende mate opdrachten van derden aannamen en belangrijke producenten van stoffen werden.

Rijkdom van de tempels

Bovenstaande activiteiten zorgden ervoor dat er behoorlijk wat geld binnenkwam en de tempels zich zonder enige twijfel rijk konden noemen. Door de eeuwen heen wisten de tempels hun inkomsten ook aardig op te potten, zeker in de tijd dat ze nog maar weinig concurrentie hadden van paleizen. Daardoor hadden bepaalde tempels in latere perioden grote reserves om op terug te vallen.

Toch waren er nog meer bronnen van inkomsten en wel de volgende:

• Belastingen die de gemeenschap moest afdragen aan de tempel.
• Giften, die doorgaans 'offers' werden genoemd. Elke tempel had een kistje naast de deur staan waar gelovigen hun zilverstukken in kwijt konden.

De tempels waren zelfvoorzienend en onafhankelijk van de staat. In ruil voor 20% belasting op alle gewijde inkomsten, konden ze hun eigen koers bepalen.

Bekende tempels van Babylon

Van lang niet alle 1179 tempels van Babylon is tegenwoordig bekend waar ze lagen en aan welke god ze waren gewijd. Gelukkig maar, want we zouden door de bomen het bos niet meer zien. De volgende tempels zijn wel bekend en daaronder zijn de diegenen die in ieder geval onder Nebukadnezar en latere vorsten van het grootste belang waren.

Esagila, de Grote tempel van Marduk

De belangrijkste tempel van Babylon was zonder twijfel de 'Grote tempel van Marduk'. Vanwege zijn hoogte werd deze in de volksmond meestal 'Esagila' genoemd dat 'de tempel die zijn hoofd opricht' betekent.

Marduk was de beschermgod van de stad Babylon, waardoor hij zo'n belangrijke tempel verdiende. Hij was de zoon van Ea, die gold als de Babylonische versie van Enki, de god van wijsheid en magie in de oude Sumerische mythologie. Door zijn afkomst werd Marduk zelf ook geassocieerd met magie, maar in tegenstelling tot zijn vader was hij een strijder of krijger en werd hij meetsal afgebeeld als drakendoder. Marduk werd geacht onpartijdig en rechtvaardig te zijn en hij diende de universele orde te handhaven.

Esagila lag in het hart van de stad en besloeg de weinig bescheiden oppervlakte van zo'n 17.000 m². De tempel bestond al langer dan hij, maar toch drukte Nebukadnezar zijn stempel erop. In de tempel liet hij namelijk een oogverbilndend vertrek voor Marduk maken. De muren en aankleding waren compleet bedekt met goud, lapis lazuli en albast. Er was een 4,5 meter hoog beeld van de godheid samen met zijn gemalin Sarpanitum, waar twintig ton goud in was verwerkt. Op het altaar ernaast konden de Babyloniërs wierook offeren.

De Nieuwjaarstempel

Deze tempel lag even buiten de stadsmuren in het verlengde van de majestueuze Poort van Ishtar, de belangrijkste toegang tot Babylon. Het was wellicht niet het grootste godshuis van de stad, maar wel het decor voor de belangrijkste ceremonie van het jaar.

De koning betrad deze tempel één keer per jaar, op de vijfde dag van het nieuwjaarsfeest, dat Akitu werd genoemd. Hij liep dan over de beroemde processieweg van het 'Zuidelijke Paleis' (dat niettemin in het noorden lag) naar de Nieuwjaarstempel. Hier onderging hij een ritueel dat zijn koningsschap voor het komende jaar moest bevestigen. Aangezien het nieuwe jaar in de lente begon, stond dit ritueel in het teken van de vruchtbaarheid van de koning, wat weer tekenend was voor de vruchtbaarheid van het hele land. Dat leidde tot een weinig kuis ritueel waarbij een hogepriesteres de vruchtbaarheid van de koning 'in ontvangst nam'.

Tempel van Ninmah

Deze tempel lag direct achter de Ishtarpoort. Ninmah of Ninhursag was een oude Sumerische moedergodin. Volgens de Babylonische mythologie was zij degene die in de tempel de gouden kroon op het hoofd van de koning plaatste en hem aldus zijn autoriteit verleende. Daarmee was ze dus waarschijnlijk ook verbonden aan het nieuwjaarsritueel, wat kan verklaren waarom haar tempel dicht in de buurt lag van de Nieuwjaarstempel.

Tempels voor Ishtar

Ishtar of Isjtar was een belangrijke Babylonische godin met twee gezichten. Enerzijds was ze de godin van de vruchtbaarheid en sexuele verleiding, anderzijds was ze een oorlogszuchtige krijgsgodin. Daarin was ze een aangepaste versie van de oudere Sumerische godin Innana en raakte ze later ook verbonden met Venus.

Voor de Babylonieërs was ishtar een belangrijke godin die men liever te vriend hield. Dat blijkt al uit het feit dat de grote, indrukwekkende toegangspoort in het noorden van de stad naar haar vernoemd was. Afgezien daarvan waren minstens twee belangrijke tempels aan haar gewijd.
Eén van die tempels lag vermoedelijk bovenop de beroemde Ziggurat; de terrasvormige piramide die niet ver van de Ishtarpoort in het centrum van de stad lag.

Tempels voor weergoden

Het weer speelde in de landbouwmaatschappij die Babylon nog steeds was een rol van doorslaggevende betekenis voor de oogst. Vandaar dat men niet genoeg offers kon brengen aan en gebeden kon zeggen voor hen die voor een gunstig klimaat konden zorgen. Dergelijke goden hadden dan ook meer dan afdoende tempels aan zich gewijd. Sommige van die goden waren:

• Enlil/Ellil. Zoon van oppergod Anu. Hij was het hoofd van alle goden en stelde het koningsschap in. Ook was hij een weergod, zowel in goede als in slechte zin.
• Ninurta. Was een landbouw- en regengod van Sumerische afkomst en de zoon van Ninmah. Hij werd ook veel in verband gebracht met irrigatie. Omdat Babylon werd bevloeid door een fijnzinnig irrigatiesysteem, is het niet verwonderlijk dat Ninurta in deze stad veel werd vereerd.
• Adad. God van storm en wind. Hij moest dus node gunstig gestemd worden.

Tempels voor familieleden van Marduk

Natuurlijk horen belangrijke familieleden van de beschermgod van de stad ook tot het pantheon. In dit geval gold dat minstens voor de twee mannelijke, meeste naaste verwanten van Marduk, namelijk:

• Ea.Vader van Marduk en god van wijsheid en magie. Hij was de Babylonische versie van Enki.
• Nabu. Zoon van Marduk en beschermer van de schriftgeleerden.

Zoals gezegd zijn dit allen tempels die tot dusverre zijn teruggevonden, danwel fysiek, danwel in de overlevering. De opgravingen rondom het oude Babylon zijn echter nog niet voorbij. Er kunnen in de toekomst dus zeker nog meer tempels worden opgegraven.

Lees verder

• Contracten in Mesopotamië
• Geschiedenis van het spijkerschrift
• Babylonische kalender en tijdrekening
• Sumerische literatuur
• Rolzegels, handtekeningen in klei