Sumerische literatuur

Sumerische literatuur De oudste literatuur uit de geschiedenis werd geschreven door de Sumeriërs, het Mesopotamische volk dat ook het schrift heeft uitgevonden. Rond 2600 v. Chr. verschenen de eerste werken op klei. Door de tijd heen ontstonden verschillende 'genres', maar de meeste teksten draaiden om het wel en wee van koningen, goden en helden. De Sumerische literatuur was grotendeels geschreven om te worden voorgelezen en is gedeeltelijk bewaard gebleven door de inspanningen van latere, Babylonische schrijvers. Artikelindeling (interne links)

De eerste Sumerische teksten

Pas na het ontstaan van het spijkerschrift (grofweg rond 3000 v. Chr.) kon men langere teksten gaan schrijven. Voor die tijd, toen er nog gebruik werd gemaakt van een beeldschrift, was dat te tijdrovend werk. Het spijkerschrift kende echter eenvoudige tekens die uit rechte lijnen bestonden, waardoor het schrijfproces in belangrijke mate kon worden versneld.

In eerste instantie was dat bedoeld om administratieve en zakelijke teksten als de boekhouding en contracten beter te kunnen schrijven. Het zou nog een aantal eeuwen duren voordat de literautuur zich ook begon te ontwikkelen. Rond 2600 v. Chr. verschenen de eerste kleitabletten met niet-administratieve teksten. Vanaf toen kwamen er steeds meer wetenschappelijke werken, wetsteksten en werken die samengevat kunnen worden onder het kopje 'literatuur'. Al komt die afbakening niet helemaal overeen met wat wij vandaag de dag als literatuur zouden omschrijven.

De meeste teksten waren bedoeld om te worden voorgelezen of voorgedragen. Mensen waren meestal analfabeet, want lezen en zeker schrijven was dusdanig moeilijk dat je er een speciale opleiding voor nodig had. Daardoor bleef de mondelinge overlevering een stuk belangrijker dan de schriftelijke.
Net als bij andere oude literatuur, zoals bijvoorbeeld de vroege Griekse, waren de teksten op rijm zodat ze gemakkelijk uit het hoofd geleerd konden worden door minstreels, bodes of andere voordragers.

Helaas verloopt de ontcijfering van het Sumerisch nog steeds problematisch en moet deze regelmatig worden herzien. Daarom zijn er inhoudelijk nog veel vraagtekens over de inhoud van de teksten en is het beeld dat we kunnen schetsen van deze oudste Sumerische literatuur slechts beperkt.

Van Sumerische naar Babylonische literatuur

Ondanks het feit dat de Sumeriërs zelf als eerste begonnen met het schrijven van teksten is een belangrijk gedeelte van hun mythologische overlevering niet door henzelf opgetekend maar door de Babyloniërs. Dat was te danken aan koning Hammurabi.

Tussen 1792 en 1750 v. Chr. veroverde de Amoritische koning Hammurabi vrijwel geheel Mesopotamië en legde daarmee de basis voor de Babylonische beschaving. Hierdoor kwam de tot dan toe dominante Sumerische cultuur onder grote druk te staan, vooral omdat de taal werd verdrongen als spreektaal. Dit raakte met name de mondelinge overlevering van de Sumerische godsdienst, bestaande uit psalmen, mythen en epi. Deze werden destijds alleen uitgedragen door rondtrekkende troubadours en waren dus nog niet op schrift gesteld.
Onder leiding van Hammurabi besloten de Babyloniërs echter dat deze overlevering toch behouden moesten worden voor het nageslacht, niet in de laatste plaats omdat hun eigen godsdienst en mythologie nauw verwant was aan de Sumerische. Daarom kregen schrijvers door het hele rijk de opdracht om de overlevering zoveel mogelijk op schrift te stellen. Daarbij werden de verhalen vaak direct opgetekend uit de mond van een minstreel, al dan niet fantasievol ingekleurd door de persoon in kwestie.

Uiteindelijk bleek dit zo'n groot werk, dat de Sumerische overlevering het belangrijkste onderdeel werd van wat de Babylonische literatuur mag heten. Een nadelige bijkomstigheid was bovendien dat Babylonische schrijvers zelf blijkbaar maar zo weinig creativiteit ontwikkelden, dat er gedurende de eeuwen die volgden nauwelijks nieuwe literatuur bij zou komen. Men beperkte zich hoofdzakelijk tot het bewerken of vertalen van de reeds bestaande teksten. Dat verspreidde zich ook steeds verder naar andere genres, waaronder, met name, geschiedkundige werken.

Genres

Er zijn verschillende genres binnen de Sumerische en Babylonische literatuur te onderscheiden. Dat zijn lofdichten op koningen, religieuze werken, historische werken en spreuken. Al deze categorieën zouden ook na de teloorgang van de Sumerische cultuur in zwang blijven bij andere volkeren in Mesopotamië en zelfs daarbuiten. Daarom kan men ook spreken van Mesopotamische literatuur.

Lofdichten op koningen

Koningen uit het oude Mesopotamië mochten zichzelf door hun schrijvers graag beduidend rooskleuriger laten afschilderen dan gerechtvaardigd was. Daarbij schroomden zij niet om zichzelf te laten associëren met bepaalde goden en met een goddelijke zegen of status.
De reden hiervoor lag niet zozeer besloten in zelfbewondering als het lijkt. Het belangrijkste motief was propaganda. De teksten werden immers hardop voorgelezen. Boeren of stadsbewoners die op een plein of markt samenkwamen om naar de bodes of minstreels te luisteren, kregen zo met enige regelmaat te horen hoe voortreffelijk hun koning wel niet was. Vaak was dit de enige informatie die mensen over hun vorst kregen, dus dat was een vruchtbare bodem voor een positief verhaal.

Gilgamesh / Bron: George Smith, Wikimedia Commons (Publiek domein)Gilgamesh / Bron: George Smith, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Religieuze en mythologische werken

Godsdienstige teksten zijn onder te verdelen in de volgende categorieën:
  • Heldendichten. Hierin speelde de myhtische koning Gilgamesh vaak een belangrijke rol. Gilgamesh is de jonge koning van de stad Uruk en is tweederde god en eenderde mens. Samen met zijn dienaar en vriend Enkidu gaat hij op reis en maakt de nodige beproevingen mee.
  • Mythen. Daarin was de hoofdrol meestal weggelegd voor de god Enki (zie foto bij inleiding). Hij werd gezien als de god van wijsheid en magie. Hij leeft in de Apsu, een zoetwatermassa die zich onder de aarde zou bevinden. Water speelde een belangrijke rol in het (magische) leven van de Mesopotamiërs, waardoor Enki vaak werd aangeroepen.
  • Psalmen, gebeden en bezweringen. Omdat de oude Mesopotamische religie zo sterk magisch was georiënteerd, kwamen er de nodige formules, rituelen en vieringen aan te pas kwamen. Deze werden ook opgeschreven.

Historische werken

Geschiedkundige teksten blijken niet zelden klaagzangen te zijn over de vernietiging van een stad of heiligdom of ander door oorlog veroorzaakt onheil. Mogelijk waren het tegenhangers van de propagandistische lofdichten.

De Sumeriërs hebben behoorlijk wat historische teksten geproduceerd, veel meer dan religieuze. De Babyloniërs zouden echter ook deze teksten nog lang blijven vertalen, bewerken en aanvullen. Babylonische schrijvers die oude Sumerische teksten vertaalden, stonden in hoog aanzien.

Spreuken

De Mesopotamiërs mochten graag uitgebreide lijsten bijhouden van alledaagse spreekwoorden en gezegden. Blijkbaar wilde men die graag na kunnen zoeken.

Ontcijfering van het Sumerisch

Helaas is het dus niet zo dat de Sumerische overlevering zich vanaf het kleitablet laat lezen als een trein. Integendeel, de reconstructie en vertaling van teksten verloopt problematisch. De teksten komen zelden tot nooit in onaangetaste vorm uit de archeologische vindplaatsen tevoorschijn. Vaak ook zijn teksten fragmentarisch en ontbreken er wezenlijke passages, bijvoorbeeld omdat ze niet altijd in hun geheel zijn gekopieerd door de Sumerische of Babylonische schrijvers. Daarnaast heeft men de Sumerische taal nog niet afdoende ontcijferd en bestaat er onder deskundigen nog geen consensus over de grammatica.

Door deze problemen zijn vertalingen van voorlopige aard en worden ze snel achterhaald door nieuwe, betere versies. Dit geldt eveneens voor interpretaties over de betekenis, functie en context van bepaalde teksten. Vandaar dat de Sumerische literatuur nog steeds in meerdere opzichten een mysterie voor ons is.

Lees verder

© 2010 - 2024 Varenna, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Wanneer spreken we van literatuur?Wanneer spreken we van literatuur?Literatuur blijft een vaag begrip. Wanneer is iets literatuur en wanneer is het dat niet? Veel mensen vragen zich dat af…
De beschaving der SumeriërsVanuit de oudste vastgelegde geschiedenis blijkt dat het zuiden van Mesoptamië, het zuiden van het moderne Irak, werd be…
Nederlandse literatuurEr wordt een onderscheid gemaakt tussen literatuur en lectuur. Deze verschillen hebben vooral te maken met de schrijfsti…
De beschaving der AmorietenDe Amorieten maakten voor bijna een half millenium de dienst uit in Mesopotamië. Ze waren de heersers van een groot rijk…

De hereniging van DuitslandDe hereniging van DuitslandGrenzen van landen zijn niet onveranderlijk door de geschiedenis heen. Het meest bekende voorbeeld mag Duitsland zijn, d…
Contracten in MesopotamiëContracten in MesopotamiëMesopotamiërs regelden bijzonder veel zaken per contract. Dat konden zij op een veilige manier doen door de kleitablette…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Onbekend, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Time-Life Boeken, Red. J. van Gestel - 'Mesopotamië: de machtige vorsten.' Amsterdam 1995
  • Red. A. Cotterell - 'Encyclopedie van de wereld mythologie.' Bath 2004
  • M. Liverani - 'The ideology of the Assyrian Empire.' in: 'Power and Propaganda. A symposium on Ancient Empires.' Red. M.T. Larsen. Kopenhagen 1979
  • Afbeelding bron 1: George Smith, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Varenna (113 artikelen)
Laatste update: 11-07-2013
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Geschiedenis
Bronnen en referenties: 5
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.