De hereniging van Duitsland

Grenzen van landen zijn niet onveranderlijk door de geschiedenis heen. Het meest bekende voorbeeld mag Duitsland zijn, dat gedeeld werd en herenigd. Daarover gaat het volgende stuk. Dit artikel leidt u door de geschiedenis van Duitsland en begint met het scheiden van de twee Duitslanden, om vervolgens de periode van de scheiding te behandelen. Daarna wordt afgesloten met de hereniging van Duitsland, en de manier waarop dit kon gebeuren. In november 1989 viel het IJzeren Gordijn, hetgeen het einde betekende van de Koude Oorlog. Amerika en de Sovjet-Unie verstevigden hun banden en de wereldpolitiek kon eindelijk iets minder gespannen bedreven worden. Maar de muur had een volk gescheiden en dit Duitse volk had meer dan veertig jaar gescheiden doorgebracht onder totaal verschillende politieke systemen. Een geweldloze revolutie bracht hoop in de Europese samenleving; hereniging werd al snel door velen in de mond genomen, maar was dit wel de juiste oplossing? Hoe breng je twee totaal verschillende samenlevingen samen onder één geïntegreerd nationaal politiek systeem?

In de wereld werd er verschillend op deze vragen geantwoord. In dit essay zult u de geschiedenis, de val en de nasleep van het IJzeren Gordijn bondig beschreven zien, evenals de verschillende visies op de hereniging van een gespleten land.

De scheiding des Duitslands

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland in 1948 verdeeld in vier invloedzones, naar de vier geallieerden (c.q. Groot-Brittannië, Frankrijk, Amerika en Rusland). In het westelijke deel de samenwerkende, kapitalistische systemen en in het oostelijk deel het communistische Sovjetbewind. Dezelfde indeling viel de stad Berlijn ten deel.

Al spoedig steunden de westerse machten Berlijn met grote financiële injecties, die het zeker kon gebruiken in haar isolatiepositie. Het westelijk deel werd democratisch en vrij van verregaande invloeden, terwijl het oostelijk deel al snel gebukt ging onder de druk vanuit de Sovjet-Unie. Grote bedragen en hele fabrieken vloeiden via de SED (de leidende politieke partij in het oostelijk deel) naar de Sovjet-Unie, terwijl de economie van de DDR zelf al een regelrechte ramp was. Al kort na 1948 werden in Oost-Duitsland de dissidenten en rivaliserende partijen omgebracht door de geheime diensten om de machtsbasis veilig te stellen. Scholen en universiteiten kwamen bol te staan van het Marxisme en Leninisme, want indoctrinatie bleek het middel van de regering om het volk rustig te houden. Op zeven oktober 1949 werd de Deutsche Demokratische Republik (DDR) uitgeroepen. Hereniging leek nog nooit zover weg.

In 1959 besloot de SED extremere wegen te bewandelen dan voorheen: Alle boerengronden van meer dan één hectare kwamen in staatsbezit, hetgeen direct resulteerde in hongersnood omdat de regering te hoge verwachtingen had van de landopbrengsten. In 1961 werd tekenend opgemaakt dat de DDR niet functioneerde: Sinds haar oprichting hadden drie miljoen mensen de republiek verlaten. Op dertien augustus 1961 kwam het antwoord van de regering. Onder zware beveiliging werd begonnen aan de bouw van de Berlijnse muur, wat later doorgetrokken zou worden tot het IJzeren Gordijn. Waar eerst de scheiding slechts symbolisch was, werd dit nu vertaald naar een zeer letterlijke versie. Als reden voor de bouw werd gegeven dat westerse spionnen nu niet meer konden infiltreren om een militaire actie voor te bereiden. Het Westen reageerde nauwelijks, Moskou vierde feest.

De val van de muur

In 1988 ontspanden de verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en Amerika zich enigszins en ontwikkelde zich een vrijheidsideaal in het communistische deel van de wereld. De nieuwe politiek van Helmut Kohl maakte dit mogelijk; hij was onconventioneel en opende de contacten met de DDR al begin de tachtiger jaren. De DDR had hard steun nodig, want Honecker (pres. DDR) consumptief socialisme had de staatskas volledig geleegd, voor zover de Sovjet-Unie dat nog niet gedaan had. Gorbatsjov, eveneens een politicus met een brede visie, zag dat hij geen druk meer kon uitoefenen als hoofd van een land met een instortend ideaal en verklaarde dat de Duitsers zelf moesten kunnen beslissen over de situatie.

Als uitvloeisel hiervan verklaarde Gorbatsjov aan Honecker dat laatstgenoemde niet kon rekenen op de steun van het Sovjetleger. Toen Honecker desondanks vast bleef houden aan de oude repressieve koers kreeg hij een vingerwijzing van Gorbatsjov en trad af, beroofd van zijn communistische idealen. De Sovjet-Unie van Gorbatsjov bleek namelijk positief te staan tegenover reformatie, al besefte hij zich niet wat de consequenties zouden zijn. Egon Krenz werd de nieuwe leider van de DDR en deze man zou meer gaan betekenen voor de geschiedenis dan hij wilde.

Eind 1989 opende Hongarije zijn grenzen voor de Oost-Duitsers, die daar massaal op reageerden door met meer dan 350.000 mensen de grens over te vluchten. Op negen november 1989 verandert de wereld met één grote schok. Krenz overhandigt Schabowski zijn redevoering voor een persconferentie, want Krenz moet naar een spoedberaad. Maar deze Schabowski maakt een foutje. In de redevoering staat dat de grens ‘eerdaags’ zal worden geopend, en juist dat woord vergeet hij. Hierop trekken honderdduizenden mensen de grens over en hoewel onbedoeld verdween hiermee het symbool voor de Koude Oorlog en nog in dezelfde maand werd heel het IJzeren Gordijn afgebroken.

Duitsland na de val

Het wegvallen van de muur werd argwanend bekeken door Mitterand (Frankrijk) en Thatcher (Engeland). Zij vreesden voor een opnieuw groot en sterk Duitsland zoals in beide wereldoorlogen. Toch probeerden de Duitsers die angst al snel weg te nemen door hun banden onderling evenzeer aan te sterken als de banden met de andere Europese landen.

Het was al snel duidelijk dat het gedeelde Duitsland weer afstevende op één staat. De Sovjet-Unie legde geen strobreed in de weg- zij was verarmd en het was al duidelijk dat het communisme de strijd had verloren. Toch stelde Gorbatsjov nog enige eisen: Duitsland mocht niet meer dan 370.000 soldaten legeren, Duitsland moest de naoorlogse grenzen van Polen erkennen en mocht geen kernwapens produceren. Toen Duitsland dit toegezegde, met een flinke smak geld, was ook de Sovjet-Unie overstag.

Veel wereldleiders, zoals Thatcher en Gorbatsjov, wezen er nadrukkelijk op dat de hereniging geleidelijk diende te verlopen. Desalniettemin vond dit al één jaar na de val plaats (juni 1990 sloot het oostelijk deel zich al aan bij de Duitse monetaire unie). De gevolgen waren schrikbarend; door de klap van de marktwerking ging minimaal driekwart van de bedrijven in het oostelijk deel failliet, de werkeloosheid raakte over het toppunt heen en de jeugd, bevrijd van het juk, ontspoorde volledig en zocht radicale organisaties op.

Duitsland is nu volledig geïntegreerd in de wereldpolitiek, heeft banden door heel de Europese Unie heen en heeft tevens goede contacten met de Verenigde Staten. Toch blijft het verleden nasluimeren in de hedendaagse politiek waar veel hedendaagse problemen worden toegeschreven aan de geschiedenis van het land. ‘Na de ‘Wiedervereinigung’ ging iedereen ervan uit dat de Oost-Duitsers ook mee mochten gaan feesten. Nu, vijftien jaar later, blijkt dat de Ossies een emmertje achter de roeiboot zijn.’ (B. de Koning in ‘Waarom is Duitsland zo bang?’ HP de Tijd 39, 2005). De hoge belastingen zorgden voor een hoge druk op de West-Duitsers, zij moesten met zijn allen de schade betalen die het communisme had berokkend.

Conclusie

De hereniging van het gedeelde Duitsland was onvermijdelijk, het communistische systeem schudde op haar grondvesten en kon het volk niet langer in toom houden. Een direct gevolg hiervan was het vallen van het IJzeren Gordijn, al is het achteraf duidelijk geworden dat dit door een misverstand plaatsvond.

De werkelijke hereniging (de integratie van Oost-Duitsland in Duitsland) was weliswaar de wens van veel van de Duitse burgers, maar is op een te korte termijn doorgevoerd. Daardoor hebben de Duitsers nog veel problemen die hun oorsprong feitelijk in 1990 hebben. Met een beladen verleden achter zich, zal Duitsland op haar tellen moeten passen in de Europese politiek. Nog altijd wordt er tamelijk ondubbelzinnig naar haar zware verleden gerefereerd.