Nieuwe kleding voor vrouwen rond 1900

Tijdens de laatste decennia van de 19de eeuw kwam de emancipatie van de vrouw goed op gang. Dat betekende onder meer dat vrouwen allerhande nieuwe activiteiten ontplooiden. Ze kregen steeds vaker een kantoorbaan, deden al vrij kort na mannen aan sport en ze vervoerden zich via trein, fiets en later ook de auto. Deze ontwikkelingen leidden rond de eeuwwisseling tot een ongekende verandering in de vrouwelijke garderobe. De behoefte aan allerlei soorten praktische kleding werd veel groter dan voorheen. Dat ging echter niet zomaar: het gevecht om meer 'mannelijke' kleding te mogen dragen werd niet meteen gewonnen.

Artikelindeling

• Dameskleding tot 1870
• Een geleidelijke omslag door emancipatie
• Uit werken
• Kantoorkleding
• Sportieve kleding voor dames
• Kleding voor in de auto
• Fietskleding
• Paardrijkostuum
• Badkleding
• Nieuw ondergoed
• De onderbroek
• De beha
• Geleidelijke gewenning

NB: klik op de afbeeldingen voor een grotere versie.

Dameskleding tot 1870

Tot ver in de 19de eeuw droegen vrouwen per definitie nooit iets anders dan een lange jurk. Er waren hooguit wat variaties op het thema. Zo droeg een boerin of vrouw uit de werkende klasse meestal een schort over haar jurk heen. Meisjes van iets hogere stand hadden, afhankelijk van de mode, onderrokken onder hun jurk aan. Sommige daarvan waren ongelukkigerwijs voorzien van een stellage aan baleinen.

De bedoeling hiervan was dat vrouwen er zo damesachtig en lieflijk mogelijk uitzagen. Het idee dat vrouwen of meisjes ook maar iets zouden dragen dat als mannelijk of jongensachtig bestempeld kon worden was onbespreekbaar. Binnen dit kader hadden ze ook altijd lang haar. Het ging zelfs zo ver dat vrouwen geen onderbroek droegen, want iedere suggestie van een broek was te mannelijk. In plaats hiervan droegen de dames niets, wat de lange rokken dan weer tot een noodzakelijkheid maakte.

Een geleidelijke omslag door emancipatie

Gedurende de tweede helft van de 19de eeuw kwam de traditionele damesmode onder druk te staan. Dat kwam omdat de jurken in een toenemend aantal situaties erg onpraktisch bleken te zijn

Dat had alles te maken met de eerste vormen van emancipatie voor de vrouw. Daarbij hadden twee ontwikkelingen hun weerslag op de kleding.

• Vrouwen, met name de ongetrouwde, gingen steeds vaker buitenshuis werken, bijvoorbeeld in de nieuwe kantoren en warenhuizen.
• Vrouwen kregen veel meer beweging door sport en nieuwe vormen van vervoer.

Vanaf ongeveer 1870 kwam in toenemende mate andere soorten dameskleding op de markt, waarbij zowel de bovenkleding als de onderkleding op de schop ging. Uiteindelijk waren de veranderingen zo groot, dat deze het traditionele idee van damesmode zou ondergraven. Daarbij was de lengte overigens nog even niet in het geding. De korte(re) rok zou het kenmerk van de jaren '20 worden. De hieronder besproken kleding kwam echter nog voor de Eerste Wereldoorlog in zwang.

Uit werken

Vanzelf waren vrouwen uit de lagere klassen die als boerin, dienstmeisje of naaister moesten werken al eeuwenlang bekend met het fenomeen 'baan'. Dames van een meer burgerlijke statuur kenden dat echter niet. Dat veranderde in de tweede helft van de 19de eeuw.

Enerzijds kwam dat omdat vrouwen steeds hoger opgeleid en geëmancipeerder waren, waardoor ze ook wilden werken. Anderzijds kwam dat omdat de vele nieuwe kantoren en warenhuizen die in deze tijd als paddenstoelen uit de grond rezen niet konden bestaan zonder vrouwelijke werknemers. De uitvinding van de typemachine heeft wat dat betreft de emancipatie van de vrouw in de hand gewerkt. Een typemachine is pas een waardevol apparaat als er ook iemand is om het te bedienen en daar waren niet genoeg (geïnteresseerde) mannen voor beschikbaar. En zo kreeg de (nog) ongetrouwde burgervrouw een kantoorbaan.

Kantoorkleding

Al snel bleek dat er voor deze vrouwen een gepaste vorm van kleding moest komen. Uit werken gaan lukt niet in een jurk die je steeds omhoog moet houden als je loopt, omdat je anders over de rokken struikelt. Kantoorkleding moest comfortabel zitten en tegen een stootje kunnen, maar toch ook netjes zijn. Modeontwerpers kwamen uit bij de onderstaande twee kledingstukken.

Het mantelpak

Feitelijk bestond het mantelpak al wat langer als reiskleding voor rijke dames, maar in die hoedanigheid kwam het slechts in een enkele klerenkast voor. Nu werd het idee geschikt gemaakt voor de werkende vrouw. In de jaren '90 van de 19de eeuw nam de populariteit van het mantelpak snel toe.

Het mantelpak bestond uit een kort jasje met hoge kraag en een losse, lange, rechte rok. Er werd stevige stof gebruikt, zoals bijvoorbeeld tweed. Het mantelpak was niet meteen een goedkoop kledingstuk, want net als de jurken werd het op maat gemaakt door de kleermaker. Het zandloperfiguur dat destijds sterk domineerde in de mode en tot stand werd gebracht via knellende korsetten, werd aanvankelijk gehandhaafd, maar zou vanaf 1908 inboeten.

De blouse

Deze werd onder het mantelpak gedragen en hoorde dus in principe bij het kostuum. Dat nam niet weg dat het nieuw was voor vrouwen om een losse blouse te dragen. De blouse werd frivoler gemaakt dan het pak, om het geheel wat op te fleuren. Hij zat vol ruches, stiksels en kant. Toch bleef het een tamelijk kuis kledingstuk dat hoog in de hals sloot met een boordje van baleinen. Niettemin werd de blouse een doorslaand succes door de combinatie van gemak en modieusheid. Vrouwen gingen hem steeds meer dragen, uiteindelijk zelfs naar het theater of de opera.

Sportieve kleding voor dames

Vrouwen hebben altijd paard gereden, maar dat was eeuwenlang niet bepaald op het scherpst van de snede. Vanwege alle rokken waren vrouwen gedwongen de tuttige, schrijlingse amazonezit aan te nemen, waarmee ze eigenlijk alleen stapvoets konden rijden. Omdat het alleen om paardrijden ging, werd er echter niet of nauwelijks iets aan gedaan.

Nog vóór 1900 zouden vrouwen echter beduidend meer sportieve activiteiten gaan ontplooien. Twee ontwikkelingen lagen daaraan ten grondslag:

• Halverwege de 19de eeuw begon in Groot-Brittannië het idee van georganiseerde sport vorm te krijgen onder mannen. Daar deden vrouwen aanvankelijk niet aan mee. Het idee dat sporten gezond was, ook voor vrouwen, raakte echter te zeer tot iedereen doorgedrongen. Daardoor wilden vrouwen niet alleen zelf vaker sporten, maar werden ze daartoe ook door een groeiende groep mannen gestimuleerd. Na 1890 nam dit idee een grote vlucht. Vooral tennis, zwemmen en fietsen werd populair bij vrouwen.
• Vanaf 1890 werd eerst de fiets en daarna de auto geliefd als vervoersmiddel. Voor vrouwen pakte het idee van dergelijk individueel vervoer goed uit, waardoor ze zich steeds meer tot de fiets en iets later zeker ook tot de auto wendden.

Activiteiten als fietsen, autorijden, paardrijden, tennissen en zwemmen vroegen allemaal op hun eigen manier om aangepaste kleding. Een belangrijk probleem hierbij was dat, met uitzondering van autorijden en tennis, het meest geschikte kledingstuk voor sportieve activiteiten feitelijk een broek was. Aangezien het dragen van een broek voor vrouwen ondenkbaar was, werden er in eerste instantie toch andere oplossingen bedacht. Niettemin werd de weg richting broeken voor vrouwen voorzichtig ingeslagen.

Kleding voor in de auto

De eerste auto's waren allemaal open, waardoor de inzittenden kleding moesten dragen die tegen de elementen bestand was. De bestuurder was ook gebaat bij een stevige bril, die niet van de neus afwaait. Voor de vrouwelijke autobestuurder (die waren er al snel meer dan men geneigd is te denken) kwamen er wijde, lange (regen)mantels en speciale autobrillen.

Destijds gold eigenlijk nog dat vrouwen zich niet op straat konden vertonen zonder hoed. Dat was voor vrouwen in een open auto natuurlijk ondoenlijk; de hoed zou hooguit een paar seconden standhouden. In plaats van een hoed kwam er dan ook een voile, die de vrouw om haar hoofd kon wikkelen.

Fietskleding

Bij geen enkele sportieve activiteit speelde het kledingvraagstuk zo dringend als bij het fietsen. Korte afstanden kon een vrouw nog wel fietsen met een rok, maar op langere stukken was het tamelijk hopeloos. Als gevolg hiervan kwamen er speciale fietspakken voor vrouwen. Mannen droegen overigens ook vaak een apart fietskostuum.

Er kwamen verschillende mogelijkheden, waarbij vrouwen zelf konden kiezen wat ze wel of niet aan wilden of aandurfden. Men kon bijvoorbeeld kiezen voor:

• Een pak met een bijzonder wijde broekrok. Als de vrouw rechtop stond kon je niet zien dat het eigenlijk een broek was in plaats van een rok. Dit was het relatief netste fietspak.
• Iets gewaagdere pakken met een rok die de dames konden opknopen zodra ze op de fiets zaten en weer neer laten nadat ze op hun bestemming waren aangekomen.
• Pakken met een knielange broek die ook herkenbaar was als broek. Dit was voor de echte durfals.

Wat fietsende vrouwen ook als kledij kozen, veel mensen bleven er toch schande van spreken. Waar ze zich met name aan stoorden, was het achteraanzicht van de fietsende vrouw, waarbij vaag de contouren van de billen zichtbaar waren. Men voelde zich hierom genoodzaakt gauw weg te kijken als er een vrouw langsfietste.

Paardrijkostuum

Of het nu kwam door de ontwikkelingen in de wereld van het stalen ros of dat er sprake was van een zelfstandige ontwikkeling is niet geheel duidelijk, maar het paardrijkostuum voor dames ontstond kort na het fietskostuum. Er stond een voorhoede van vrouwen op die gewoon wijdbeens wilde paardrijden en daartoe dus geen rok kon dragen. Dat leidde tot zeer kuise en wijde voorlopers van de paardrijbroek.

Badkleding

Het meest gewaagde was wellicht toch het nieuwe zwemkostuum voor vrouwen. Badpakken hadden tot dusverre echt alles bedekt, maar nu kwamen er de bekende gestreepte exemplaren met pijpjes tot rond de knie. Dat was voor velen een grote schok, maar helaas voor deze mensen was de gang van zaken niet meer te stoppen. Steeds meer vrouwen durfden met blote kuiten te gaan zwemmen.

Daar hield het echter niet bij op. Rond de eeuwwisseling kwamen er ook al badpakken die het hele bovenbeen vrij lieten. Dat is immers prettiger met zwemmen. Het is echter niet erg bekend geworden, omdat er waarschijnlijk maar weinig vrouwen in zo'n pak durfden te lopen.

Nieuw ondergoed

Zowel het veranderen van de bovenkleding als de toenemende mate van sportieve beweging vroeg om maatregelen op het gebied van ondergoed. Om te zeggen dat er op dat punt zelfs sprake was van een revolutie is nauwelijks overdreven. Wie in 1914 een bezoekje bracht aan de 'Moulin Rouge', zag daar niks meer dat nog deed terugdenken aan 1870. Het ondergoed uit 1870 daarentegen verschilde slechts in mode van dat uit bijvoorbeeld 1670. Dit waren de jaren waarin het traditionele korset concurrentie kreeg van nieuwe concepten als de onderbroek en de beha.

De onderbroek

Lange tijd was het dragen van broeken, en dus ook van onderbroeken, voor vrouwen taboe, zeker voor dames uit de hogere klassen. Het niet dragen van een onderbroek was uitermate fatsoenlijk. Alleen diegenen die inkijk niet altijd konden vermijden, zoals danseressen, dienstmeisjes of schaatsende dames, hadden geen andere keus dan zich te behelpen met de een of andere vorm van bedekking. Dat waren doorgaans functionele, knielange onderbroeken van een zo wijd mogelijke snit.

Toen vrouwen steeds meer gingen werken en sporten, nam de kans op inkijk en daarmee de behoefte aan een onderbroek echter toe. Vanaf 1880 is het tenslotte voor iedereen toegestaan er een te dragen, al blijft het een onwelgevallig idee. In Groot- Brittannië blijft de gebruikelijke aanduiding voor vrouwelijke onderbroeken nog lang de term 'unmentionables'.

Tijdens het Belle Époque, vanaf ongeveer 1895, wordt er echter een nieuwe stap gezet. De functionele onderbroek krijgt een verleidelijk zusje. De broeken zijn nog steeds knielang en wijd, maar zijn conform de geldende mode voorzien van ruches, kant en lint en worden niet zelden afgeleverd in pasteltinten.

Ongeveer tegelijkertijd ontstaat er in de Parijse nachtclub 'Moulin Rouge' een nieuwe dans welke deze onderbroeken zal promoten. Dat was uiteraard de 'cancan', waarbij de dames hun benen zo hoog mogelijk de lucht ingooien om daarbij hun weelderige ondergoed volop te tonen. De onderbroek is dan in korte tijd uitgegroeid van noodzakelijk kwaad naar sexy lingerie.

De beha

De uitvinding van de beha doorliep verschillende stadia. Het was na 1870 een veelvuldig gepatenteerd product. Men had in toenemende mate genoeg van de knellende korsetten die vrouwen geacht werden te dragen. Ook dat had te maken met werkende en anderszins actievere vrouwen. De korsetten benamen hun vaak letterlijk de adem en zorgden voor tal van andere gezondheidsproblemen. Dat is natuurlijk lastig als je de hele dag op kantoor zit of als je aan het sporten bent, maar bijvoorbeeld ook als je langere tijd moet reizen.

Daar kwam bij dat de roep om een gezondere levensstijl voor vrouwen steeds luider werd. Dat ging hand in hand met de promotie van sport voor vrouwen. Vanuit die hoek was het verzet tegen de nare korsetten dan ook groot en niet alleen voor die momenten dat vrouwen aan sport deden.

Uiteindelijk gingen verschillende ontwerpers op zoek naar alternatieven die er aanvankelijk vooral op gericht waren het middenrif vrij te laten. Dat bracht oplossingen die je tweedelige korsetten zou kunnen noemen. Een bustehouder ging daarbij vergezeld van een lijfje dat vooral steun in de rug gaf, maar het middenrif vrij liet.

Hierna kwamen er ontwerpen waarbij dat lijfje steeds onbelangrijker en kleiner werd en de beha meer en meer op zichzelf kwam te staan. In de jaren voor de oorlog waren er tenslotte afzonderlijke beha's op de markt in de vorm die wij kennen.

Natuurlijk was de beha of het tweedelige korset daarmee nog geen gemeengoed onder vrouwen. De meesten gaven hun korset niet zomaar op. Ook de popularisatie van de beha was een geleidelijk proces waarvoor verschillende personen en groepen zich hard hebben gemaakt. In het jaar 1900 hielp het lot echter een handje. De drukbezochte wereldtentoonstelling in Parijs van dat jaar vond plaats in het hart van een snikhete zomer. Er was ook een afdeling waarin de nieuwe, lichtere lingerie voor vrouwen werd gepresenteerd. Talloze dames zagen het aan terwijl ze puffend en zwetend langsliepen in hun dikke korsetten. Er werd die zomer veel weerstand tegen de beha overwonnen.

Geleidelijke gewenning

Hoewel er tegen 1910 al veel was bereikt, bleef er nog lang weerstand borrelen tegen bepaalde nieuwe kledingstukken in de garderobe van de moderne vrouw. Fietsende en paardrijdende vrouwen bleven nog tot aan de Tweede Wereldoorlog opschudding veroorzaken. Zwemmende dames zouden feitelijk nooit meer ophouden dat te doen. Met name het idee van een vrouw in een broek was voor veel mensen nog lang een probleem.

De nieuwe kantoorkleding werd sneller geaccepteerd. Na de Eerste Wereldoorlog werd deze bovendien overvleugeld door iets dat de gemoederen veel meer zou opstoken, namelijk de knielange rok. Wie bovenstaande ontwikkelingen bekijkt, kan echter alleen maar concluderen dat de korte rok een logisch vervolg was van de reeds begonnen omslag in de damesmode.

Lees verder

• Art Nouveau in de mode (1902 -1908)
• De Rover safety, de eerste fiets voor iedereen
• De opkomst van sport in Nederland rond 1900