Boekverluchting vooral monnikenwerk in de middeleeuwen

Boekverluchting is een term die wordt gebruikt om de techniek aan te geven waarmee vooral in de middeleeuwen boeken werden geïllustreerd. Die techniek kan gezien worden als een kunst door zijn hoge vorm van artisticiteit. Soms wordt daarbij gesproken over illuminatie welk woord is afgeleid van het Latijn illuminare wat verlichten betekent en in de middeleeuwen de betekenis had van met goud en kleuren afzetten. In het moderne Nederlands is het woord verlichten veranderd in verluchten. Zeer veel boeken uit de middeleeuwen zijn veelvuldig van fraaie verluchtingen voorzien.

Eerste bedoelingen boekverluchting

Ondanks de schoonheid van het verluchten was het esthetische niet de eerste bedoeling. De meeste handgemaakte boeken uit de middeleeuwen werden in abdijen door monniken gemaakt. Het waren religieuze boeken waarbij het religieuze belang voorop stond en niet de verluchting als schoonheidsideaal. De bedoelingen van het verluchten waren vooral:

• De tekst te verduidelijken.
• De tekst aan te vullen.
• Voorbeelden te stellen.
• Gebeurtenissen actualiseren.
• Aanbrengen van structuur.
• Lege plekken opvullen.

Monnikenwerk: boeken verluchten als statussymbool

Als gaandeweg de middeleeuwen ook in lekenateliers boeken worden gemaakt wordt het verluchten ook een soort statussymbool. Hoe meer verlucht hoe exclusiever het boek was. In boeken voor hoge adel en vorstenhuizen verschijnt dan steeds meer verluchting. Door het aanbrengen van verluchtingen ontstond ook een soort alternatief voor een inhoudslijst. Dezelfde miniaturen werden herhaald ter herkenning en ook door de soort versiering kon de lezer beter wegwijs worden in het boek. Versieringen werden soms aangebracht om een betere bladspiegel te verkrijgen. Ook margeversieringen kunnen dat doel hebben of zijn aangebracht om de tekst te verduidelijken.

Vooraf aan middeleeuwen

Het oudst bewaard gebleven manuscript met verluchting, de Vergilius Vaticanus, dateert uit de vierde eeuw. Uit de vijfde eeuw zijn Vergilius Romanus, Quedlinburger Itala bewaard gebleven. Omstreeks vijfhonderd de Ilias Picta, uit de zesde eeuw het Augustinus Evangeliarium en de zevende eeuw de Ashburnham-Pentateuch. Ook vanaf de zevende eeuw is de Insulaire boekkunst bekend met boeken gemaakt door Ierse monniken. Vanaf rond achthonderd speelt de hofacademie van Karel de Grote een belangrijke rol in het vervaardigen van handschriften. Karel de Grote had in Italië kennis gemaakt met oude culturen tijdens zijn veldtochten en verzamelde terug in Aken een aantal geleerden om zich heen die handschriften maakten. Daarna verschoof de boekproductie van Aken naar Reims onder Lodewijk de Vrome en Karel de Kale met als leidinggevende persoon aartsbisschop Ebo.

Verluchten in middeleeuwen

Ottoonse boekkunst

In het West-Frankische rijk ging de cultuur verloren maar werd overgenomen door het Oost-Frankische rijk. Dit leidde van de tiende tot de vroege elfde eeuw tot de Ottoonse periode waar men een eigen stijl ontwikkelde met monumentale afbeeldingen.

Romaanse boekkunst

Daarna volgde van de elfde tot de dertiende eeuw de Romaanse kunststroming met centra van de boekverluchting in Cluny en Cîteaux. De romaanse kunst kenmerkte zich door sterk gestileerde figuren met stereotiepe gelaatsuitdrukking en vlakke achtergronden. Ook werd het hogere uitgebeeld met veel gebrek aan realisme.

Gotische boekkunst

Aan het eind van de twaalfde eeuw is er een teloorgang van de boekkunst in de abdijen. Er ontstonden universiteiten met een nieuwe clientèle voor het boek. Er ontwikkelde zich een nieuwe stijl, de gotiek, met meer wereldlijke en menselijke aandacht aan schoonheid.

Hoogtepunt boekverluchting

Het hoogtepunt van de boekverluchting wordt bereikt in de gotiek van de dertiende tot de vijftiende eeuw waarbij Frankrijk de leidende positie overneemt.

Brugge en Gent

Later verplaatst zich vanaf de vijftiende eeuw het centrum van de productie van handschriften naar Brugge en Gent. Een van de kenmerken van de stijl die in Brugge en Gent ontstond was de zeer realistische afbeelding van decoratie met bloemen, juwelen, insecten en dergelijke die werden afgebeeld op een geschilderde achtergrond. In die periode werden ook landschappen in de boekverluchting verwerkt. Met de dood van Simon Bening in 1561 sloot de periode van verluchting, die voor een deel ook nog was doorgegaan na de middeleeuwen, eigenlijk af.