Willem Vrelant, een van de belangrijkste miniatuurschilders

Tegenwoordig is het heel normaal om in een mooi boek afbeeldingen in kleur tegen te komen. Wie echter in de vijftiende eeuw een boek wilde met gekleurde afbeeldingen had maar één mogelijkheid: al deze afbeeldingen moesten speciaal voor en in dit boek worden gemaakt. Dit was het terrein van de miniatuurschilder en Willem Vreland was een van de belangrijkste onder de Nederlandse miniatuurschilders.

Boekverluchting

De kunst om middeleeuwse handschriften en documenten te voorzien van versieringen en illustraties wordt boekverluchting genoemd. De betekenis van het woord verluchten in dit verband is terug te voeren op het woord verlichten, dat in het Vroeg-middel-Nederlands de betekenis heeft van inzicht brengen, met goud of kleuren afzetten. Een betekenis die we ook herkennen in ons hedendaagse woord verlichten of licht brengen. Denk maar aan ergens je licht op laten schijnen, of er gaat je een lichtje op, en dergelijke. In de betekenis van het helderheid brengen in en verduidelijken van teksten heeft het vroeg-middel-Nederlandse woord verlichten een transformatie doorgemaakt naar het modern-Nederlandse woord verluchten.

Waarom verluchten?

Een opdrachtgever kon verschillende redenen hebben om een boek of tekst te laten verluchten:

• Toelichting geven
• Structuur aanbrengen
• Mooi maken

Toelichting geven

De gebruikte afbeeldingen konden gebruikt worden voor het toelichten van een stuk van de tekst, waardoor de lezer de tekst beter kan begrijpen. En hier kon natuurlijk ook een didactische bedoeling onder liggen.

Structuur aanbrengen

Boekverluchting kon worden gebruikt om meer structuur in de tekst aan te brengen. De mooi versierde initialen gaven bijvoorbeeld precies aan waar een nieuw hoofdstuk begon. In gebedenboeken kregen psalmen bijvoorbeeld zo’n grote initiaal, andere gebeden een wat kleinere. Ook het soort versiering bij een initiaal kon duiden op de inhoud van het volgende stuk. Zo werd de gebruiker van het boek meteen duidelijker waar in de tekst gekeken moest worden.

Mooi maken

Boekverluchting wordt toegepast gewoon omdat het mooi is. Een mooi versierd boek is natuurlijk mooier dan een boek met enkel tekst. Zo werden in boeken allerlei versieringen toegevoegd om een mooiere bladspiegel te krijgen. Met mooie en gedetailleerde versieringen in het boek, dat zelf in die tijd nog met de hand werd overgeschreven, kreeg het boek bovendien meer status. En een bezitter die dit soort verluchte handschriften bezat groeide eveneens mee in status.

Miniatuurschilder Willem Vreylant

Willem Backer was afkomstig uit Vreeland, in onze huidige provincie Utrecht. In 1449 verhuisde Willem, bekend als illuminator ofwel als verluchter, naar Utrecht, waar hij het burgerschap verkreeg. Omdat in die tijd mensen vaak een achternaam kregen op grond van een eigenschap of vanwege hun herkomst werd Willem bekend als Willem uit Vreeland, ofwel als Willem Vreylant. In onze moderne tijd zouden we het beroep van Willem wellicht aanduiden als illustrator.

In Utrecht

Na zijn komst in Utrecht in 1449 was Willem hier werkzaam als illuminator. Dat was ook in 1450 nog het geval. In deze periode zorgde Willem Vreylant voor de illustraties van het getijdenboek van Willem van Montfoort.

Brugge

In 1454 werd Willem Vreylant ingeschreven bij de broederschap van Sint Jan de Evangelist in het in de Zuidelijke Nederlanden gelegen Brugge. Deze broederschap behartigde de belangen voor mensen die betrokken waren bij de boekproductie. Wellicht dat hij zelfs mede aan de wieg heeft gestaan van deze broederschap. Tot zijn dood in 1481 betaalde hij, op twee jaar na, elk jaar de jaargelden aan deze broederschap. In de jaren in Brugge had Willem ook verschillende keren leerlingen in zijn atelier. Een precieze datum van overlijden is niet bekend, maar aangezien wel in de kerkelijke archieven is opgetekend dat er op 19 juni 1481 een mis ter zijner gedachtenis werd opgedragen is duidelijk dat hij in ieder geval vóór die datum overleden moet zijn.

Productief in getijdenboeken

Het was in de vijftiende eeuw nog niet zo vanzelfsprekend dat kunstwerken door de maker werden gesigneerd, zeker niet voor de verluchtingen in handschriften. Toch kunnen we door de jaarrekeningen van opdrachtgevers vaak wel achterhalen welke kunstwerken door verschillende kunstenaars zijn gemaakt, en in dit geval welke handschriften werden verlucht en door wie. Zo zijn er meer dan zeventig handschriften gedeeltelijk of helemaal aan Willem Vreylant toegeschreven. Dat maakt Willem Vreylant dan ook tot een van de productiefste miniatuurschilders. Vooral getijdenboeken, die in die periode enorm populair waren, werden door Willem en zijn atelier verluchtigd. Zo werkte Willem onder andere voor Philips de Goede en andere Bourgondische hertogen en vele anderen die aan dit hof of andere hoven gerelateerd waren.

Stijl

Elke kunstvorm is onderhevig aan stijlen en stromingen. Hoewel er op het eind van de vijftiende eeuw ook vernieuwingen op gang kwamen in de miniatuurschilderingen, bleef Willem vasthouden aan de oude Brugse stijl van de tweede helft van de vijftiende eeuw. En dat betekende:

• De miniaturen zijn zeer zorgvuldig getekend
• De figuren zijn soms wat houterig en zijn weinig expressief.
• Lichteffecten worden nauwelijks toegepast
• De kleuren blijven mat
• De landschappen blijven wat schematisch

Werk van Willem Vrelant

Enkele werken die Willem Vreylant, of zijn atelier, hebben verluchtigd zijn o.a.:

• Het Getijdenboek van Montfoort, rond 1450
• Zwarte Getijdenboek, rond 1475
• Arenberg Getijden, rond 1460
• Eén miniatuur uit het Getijdenboek van Maria van Bourgondië
• Het Getijdenboek van Filips de Stoute
• Chroniques de Hainaut (Kronieken van Henegouwen), rond 1468. Dit is een driedelig werk, waarvan Willem het tweede deel verluchtigde.
• Het Getijdenboek van Isabella van Castilië, rond 1468