Impressionisme en Japonisme

Het impressionisme ontstond rond de tweede helft van de 19e eeuw, rond 1870-1905, in Frankrijk. De stroming was feitelijk een protestbeweging tegen de in die tijd door de staat erkende officiële (en algemeen aanvaarde) classicistische academische kunststroming. De impressionisten schilderden voor het maken van de kunst, niet om mensen een moralistische les te geven. Een van de belangrijkste kenmerken van impressionisme is dat er gewerkt werd met licht. De impressionisten schilderden schaduwen in andere kleuren dan bruin of zwart, zoals voorheen werd gedaan. Ze beseften dat schaduw ook andere kleuren kon hebben. Impressionisten merkten, door heel bewust naar hun omgeving te kijken, dat licht niet alleen de kleur wit kon hebben. Ze ontdekten dat de kleur van ieder voorwerp in werkelijkheid uit een lichtmengsel van diverse kleuren bestaat: de kleur van de lichtbron, de eigen kleur van het voorwerp, en de weerkaatsing van de lichtkleuren uit de omgeving.

De uitvinding van de fotografie (officieel in 1839) heeft ook een grote invloed gehad op het impressionisme. Een fotocamera gaf ook kunstschilders namelijk de mogelijkheid om een momentopname vast te leggen en het daarna pas op doek te schilderen. In zulke gevallen kwam het ook al eens voor dat schilderijen vreemde beeldafsnijdingen hadden, omdat het schilderij gebaseerd was op een foto die snel gemaakt was en die dus ook een opmerkelijke en vreemde afsnijding bevatte. Ook heden ten dage herken je schilderijen die overduidelijk zijn nageschilderd van foto's vaak nog duidelijk. Hoewel er geen specifieke theorie van het impressionisme bestaat, zijn er toch een aantal kenmerken op te noemen.

Kenmerken impressionisme

• Impressie, schetsmatige wijze van schilderen. Meestal wordt een momentopname vanuit het dagelijks leven op een doek gezet. Een willekeurige gebeurtenis, zonder verdere betekenis.
• Thema’s uit het eigentijdse leven. Voor het eerst werden ook arbeiders, prostituees, cafégangers, willekeurige voorbijgangers en andere ‘gewone mensen’ geschilderd.
• Licht en kleur, werken in de open lucht. De impressionisten vielen vooral op door hun gebruik van verschillende contrasten, gebruik van licht en kleur. Motieven, vormen en omlijningen werden daarbij minder belangrijk gemaakt.

Japonisme

De Franse schilder Félix Braquemond ontdekte per toeval een kopie van het schetsboek 'Hokusai Manga' (De schetsen van Hokusai). De schetsen waren aan het begin van 19e eeuw in Japan door de Japanse prentkunstenaar Hokusai (Katsushika Hokusai, Edo, 1760-1849) gemaakt. Hij werd onmiddellijk geroerd door de eigen stijl van de printen van Hokusai. Braquemond begon de Japanse stijl van Hokusai met bevriende kunstenaars te bespreken en toonde hen de tekeningen. Dit was de aanleiding tot het ontstaan van het Japonisme. De stijl zou later heel beroemd worden in Frankrijk. In het boek 'L'Art Francais en 1872' noemt schrijver Jules Claretie (1840 -1913) de term voor het eerst. Kunstcritici nemen de term vervolgens over. westerse kunstenaars nemen de trend over en men ziet na 1854 steeds meer Japanse invloeden in de kunst verschijnen.

Japonisme was vernieuwend, spannend, en anders dan men in de kunst gewend was. In het westen was Japanse kunst sowieso nog nauwelijks bekend. In 1862 werd op de Wereldtentoonstelling Japanse kunst en stijl onder de aandacht van een groot publiek gebracht. Het ging niet alleen om schetsen of schilderijen, maar ook om beschilderde of versierde gebruiksvoorwerpen zoals kleding, parasols, waaiers, enzovoorts. Hierna werden Japanse voorwerpen en versieringen een trend onder Europeanen. Wegens deze populariteit drongen Japanse invloeden steeds sterker terug in Europese kunst in het algemeen.

Vincent van Gogh, Japanse invloed in zijn werk
In het portret van Père Tanguy van Vincent van Gogh zit Père Tanguy model met als achtergrond een muur vol met Japanse printen. Men gaat er vanuit dat het Japanse printen zijn die Van Gogh zelf had verzameld. De achtergrond van de muur vol printen heeft duidelijke kenmerken van de Japanse invloed op van Gogh's werk, maar het schilderij is tegelijkertijd ook in een impressionistische stijl neergezet. Dat zie je bijvoorbeeld aan de manier dat er gebruik is gemaakt van ‘toetsjes.’ Dit is een bepaalde schildertechniek die zeer kenmerkend is voor de impressionistische stijl. Het model bevat wel kenmerken van de Japanse invloeden, maar vertoont toch meer kenmerken van het impressionisme. Dat zie je aan het gebruik van schaduw, het perspectief en het gebruik van niet uitsluitend egale kleuren.

De slaapkamer van Van Gogh

De Japanse invloed op het werk van Van Gogh zie je bijvoorbeeld ook in zijn schilderij 'De slaapkamer.' Dit kun je zien aan het gebrek aan perspectief, en ook heeft Vincent van Gogh in dit schilderij geen schaduwen geschilderd. Er zit geen symmetrie in de compositie.

De populariteit van het Japonisme groeide tijdens de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1867. Daar maakten mensen vooral kennis met de Japanse schetsen en houtsnijkunst. De stijl was totaal anders dan wat men in Europa op de kunstacademies leerde in die tijd: Geen schaduwgebruik, plotselinge afsnijdingen, geen perspectief, grote egale kleurvlakken, vreemde gezichtspunten en sierlijke lijnvoeringen. Maar deze invalshoeken spraken de nieuwe generatie kunstenaars juist aan en ze namen dit steeds vaker over in hun schilderijen. Vincent van Gogh was een grote bewonderaar van Japanse printen en hij liet zich inspireren door deze stijl. Tijdens een overwintering in Antwerpen in 1885 leerde van Gogh de oosterse houtsneden kennen en kocht hij zijn eerste Japanse prenten. Ook kwam hij regelmatig in de kunsthandel van Siegfried Bing. Dat resulteerde in o.a. de schilderijen: De bloeiende pruimenboom, De brug in de regen, en De courtisane.

Kenmerken Japonisme

• Onderwerpen uit de natuur staan vaak centraal.
• Asymmetrie in de compositie waardoor het onderwerp niet in het midden staat.
• Tweedimensionaal.
• Geen centraal verdwijnpunt in het perspectief.
• Veel versiering.
• Er wordt geen gebruik gemaakt van schaduwen.
• Eenvoudig kleurpalet, effen kleuren.
• Veel Japanse motieven.