Schilders 19e eeuw: de Franse schilder Paul Gauguin

Paul Gauguin is een opmerkelijke schilder. De succesvolle effectenmakelaar besloot om op 35-jarige leeftijd zijn leven geheel te wijden aan de schilderkunst. Hij werd beïnvloed door het impressionisme, maar ontwikkelde al snel een eigen stijl. Gauguin voelde zich aangetrokken door het primitieve en ongerepte bestaan, een bestaan dat hij tijdens zijn vroegste jeugdjaren in Peru had leren kennen. Hij besloot om Parijs te verlaten en vestigde zich op Tahiti. De daar gemaakte schilderijen tonen zijn bewondering voor de mooie, jonge Tahitiaanse vrouwen. Paul Gaugain heeft de toeschouwer een opmerkelijk beeld nagelaten van het verborgen paradijs, ver weg van de moderne wereld.

De jeugdjaren van Paul Gauguin (1848-1903)

Paul Gauguin, een succesvol effectenhandelaar die in 1883 besloot om full-time schilder te worden, zette in 1891 koers naar de Stille Zuidzee om zich in een inheems dorp op Tahiti te vestigen. Dat hij daar op zoek ging naar onbedorven mensen, die nog niet door de beschaving waren aangetast, is, gelet op de jeugdjaren van Paul Gauguin, niet verwonderlijk.

Augustus 1849 vertrok de Parijse familie Gauguin (vader, moeder, Paul en een een jaar oudere zus) per schip naar Peru. De familie vestigde zich in Lima, een snelgroeiende stad met nog vrij veel kenmerken van het primitieve inheemse Zuid-Amerika. Het verblijf in een exotische omgeving heeft Gauguin zeker beïnvloed.

De vader van Gauguin was tijdens de bootreis naar Lima overleden. In 1854 keert zijn moeder met haar twee kinderen terug naar Frankrijk. Ze vestigen zich in Orléans. Orléans verschilde radicaal van het primitieve en exotische Peru, dat Gauguin in zijn jeugd had leren kennen.

Diverse zeereizen leidden tot een hernieuwde kennismaking met het primitieve en het exotische. In 1864 maakte Gauguin, als aspirant-officier aan boord van een driemaster, drie maandenlange reizen naar Rio de Janeiro. In 1866 maakte hij, aan boord van de Chili, een drieëneenhalve maand durende reis, die hem naar de Stille Zuidzee en de Peruaanse en Chileense steden bracht.

De familie Gauguin vestigde in 1861 in Parijs, waar zijn moeder werkte als dameskleedmaakster. Na het overlijden van zijn moeder, in 1867, werd Gustave Arosa zijn nieuwe voogd. Hij bezorgde Gaugain in 1872 een baan als makelaar in effecten. Zijn leven kwam in een rustiger vaarwater. In 1873 trouwde hij met de Deense Mette Gad. Ze zouden samen vijf kinderen krijgen.

Gauguin in Port-Aven

In juli 1886 vertrok Gauguin naar Bretagne. Hij vestigde zich in het stadje Port-Aven. Tijdens zijn verblijf van drie maanden in Port-Aven ontwikkelde hij zich van schilderijen van landschappen in impressionistische stijl naar schilderijen die al duidelijke kenmerken van zijn eigen stijl vertoonden.

Het schilderij De wasvrouwen in Pont-Aven, 1886 is wat betreft techniek en onderwerp impressionistisch. Het schilderij is uitgevoerd in de door de impressionisten geliefde smalle, naast elkaar liggende penseelstreken. De op het schilderij aanwezige Bretonse wasvrouwen, met hun traditionele kleding en opvallend witte kappen, speelden in Gauguins latere werk een belangrijke rol.

In september 1888 schreef Gauguin aan Van Gogh, met wie hij bevriend was geraakt, dat hij een religieus schilderij had gemaakt dat hem beviel. Hij had het schilderij aan de kerk van Pont-Aven willen schenken, maar die wilde het niet hebben. Het weliswaar religieuze onderwerp, ontleend aan Genesis, was waarschijnlijk te gedurfd uitgewerkt.

De uitbeelding van het landschap in Visioen na de preek (1888) is anti-naturalistisch. Gauguin beeldt hier iets uit wat hij niet heeft gezien. Er wordt een door de schilder gefantaseerd innerlijk beeld weergegeven. Afgebeeld is een groep Bretonse vrouwen die naar een preek hebben geluisterd over het Bijbelverhaal van Jacobs gevecht met de engel. Na afloop van de dienst hebben ze gezamenlijk een visioen.

Van de Bretonse vrouwen op de voorgrond zijn alleen de ruggen en de kappen te zien. Dat was in de traditionele schilderkunst in die tijd ondenkbaar. Ook het kleurgebruik is opmerkelijk. Gauguin heeft het landschap en de figuren weergegeven in grote, scherp afgebakende kleurvlakken, die omringd zijn door een dunne lijn. Verdwenen zijn de smalle penseelstreken van de impressionisten.

Gaugain in Arles

Gauguin had steeds betere banden met de gebroeders Van Gogh. Hij leefde van de opbrengsten van door zijn broer Theo verkochte schilderijen. In oktober 1888 verhuisde Gauguin van Pont-Aven naar Arles, waar Vincent van Gogh werkte. Hij verbleef net iets meer dan twee maanden in Arles. De vriendschap tussen Van Gogh en Gauguin kende een abrupt einde. Op een avond viel Vincent van Gogh hem op straat aan met een opengeklapt scheermes. Gauguin verliet het huis waar beide schilders woonden en nam zijn intrek in een hotel. Hij besloot om te vertrekken. De volgende dag sneed van Gogh een van zijn oren af.

Van Arles naar Tahiti

In 1891 besloot Gauguin om Europa de rug toe te keren. Hij zette koers naar de Stille Zuidzee om zich te vestigen in Mataiea, een inheems dorp in Tahiti. Daar woonde hij samen met Teha'mana, een jong inlands meisje. Zijn nieuwe vrouw is op vele schilderijen te zien. Voor hem is ze de incarnatie van de ideale primitivistische vrouw.

Tijdens zijn tweede jaar in Tahiti schilderde Gauguin in 1892 Arearea (zittende Tahitiaanse vrouw met hond). De vormen zijn versimpeld en het landschap is samengevat in grote elkaar opvolgende kleurvlakken. De in een vredige sfeer zittende vrouwen symboliseren de harmonie van het landschap. Het meisje, dat opgaat in haar fluitspel, is een symbool van kalmte en innerlijke vrede.

Van Tahiti naar Parijs

Het landschap in Tahiti overweldigde Gauguin. Als mens voelde hij zich echter eenzaam. Bovendien was hij opgenomen geweest in een ziekenhuis, omdat hij bloed opgaf. Ook bevond hij zich in financiële moeilijkheden. Hij nam afscheid van Teha'amana, met wie hij zijn verblijf in Tahiti had gedeeld. In juni 1893 vertrok hij per schip naar Frankrijk.

Tijdens zijn verblijf in Frankrijk probeerde hij financieel te profiteren van zijn verblijf in Tahiti. Hij schreef samen met Charles Morice Noa Noa, waarin hij de veranderingen uitlegde die zijn schilderkunst in Tahiti had ondergaan. Ook opende hij een tentoonstelling van de veertig schilderijen die hij op Tahiti had gemaakt.

Terugkeer naar Tahiti

Gauguin besloot om terug te keren naar Tahiti. Hij organiseerde een veiling van zijn schilderijen. Op 28 juni 1895 verliet Gauguin Parijs voorgoed. Hij bereikte Tahiti en vestigde zicht in het dorpje Punaauia. Paul leefde in armoede en Hra, een veertienjarig inlands meisje, werd zijn nieuwe minnares. Hij leefde in armoede en hij liep syfilis op.

In 1897 ging zijn gezondheid hard achteruit. Hij kreeg last van een oogontsteking, huiduitslag en van een hartkwaal. Vertwijfeld probeerde Gauguin met arsenicum zelfmoord te plegen.

In 1897 begon hij aan het monumentale doek Waar komen wen vandaan? Wat zijn wij? Waar gaan we heen? Het schilderij zit vol verwijzingen naar een simpele, mysterieuze wereld: vereenvoudigde vrouwen, kunstmatige, bijna geometrische contouren en een sterk contrast tussen licht en schaduw.

De twee vrouwen in de rechterbenedenhoek verwijzen naar de levenswijsheid. Via de fruitplukkende vrouw (de Boom der Kennis) gaat het verder naar het afgodsbeeld, een verwijzing naar de menselijke hang naar het onbekende. Gauguin heeft alle levenfases weergegeven, van baby (rechts) tot oude vrouw (links). Wellicht heeft Gauguin dit bijna vier meter brede schilderij, dat hij binnen een maand voltooide, bedoeld als een soort testament.

De laatste levensjaren van Gauguin

Gauguin vond, toen er elektriciteit kwam op Tahiti, dat Tahiti te veel was verwesterd. Hij sleet zijn laatste levensjaren, van 1901 tot 1903, op Hiva Oa, een eiland van de Marquises-archipel. De primitieve geest die hij in zijn verblijfplaats terugvond, zorgde voor nieuwe inspiratie. In zijn laatste schilderijen bereikte hij maximale eenvoud en expressie.

Een van zijn laatste schilderijen is Barbaarse vertellingen, enkele maanden voor zijn dood geschilderd in zijn huis in Hiva Oa. Waarschijnlijk wilde Gauguin met dit schilderij van twee prachtige naakten niet alleen de vredige sfeer van de cultuur en het landschap tonen van het eiland.

Wellicht heeft Gauguin dit tafereel opzettelijk donkerder gemaakt. De vreemde figuur rechts op het schilderij lijkt de rustige omgeving te bedriegen. Hij heeft een raadselachtig gezicht, met glazen ogen en kwaadaardige trekken. Het feit dat in het gezicht duidelijk trekken van Gauguin kunnen worden herkend, veroorzaakt verwarring bij de toeschouwer.

Verzorgd door een medicijnman en een missionaris stierf Gauguin op 8 mei 1903 in zijn huis in Hiva Oa.

Lees verder

• Schilders 19e eeuw: Impressionist Claude Monet
• Schilders 19e eeuw: Impressionist Edgar Degas
• Schilders 19e eeuw: Edouard Manet - Le déjeuner sur l'herbe
• Schilders 19e eeuw: impressionist Paul Cézanne
• Schilders 19e eeuw: de impressionist Pierre-Auguste Renoir