Schilders 19e eeuw: Impressionist Edgar Degas

De schilder Edgar Degas was de zoon van rijke bankier. Hij had wel contacten met de impressionisten, maar hij was in hun gezelschap wel een buitenbeentje. Zo haatte hij het door veel impressionisten geliefde schilderen en plein air. Hij schilderde niet het natuurlijke maar het artificiële leven. Danseressen, circusartiesten, musici en vrouwen op een terras werden door hem vaak geschilderd. Toen zijn gezichtsvermogen verslechterde vervaardigde hij vooral pastels. Jockeys en hun paarden en vrouwen die hun toilet maakten waren geliefde onderwerpen. Degas vervaardigde ook wassen beelden. Tijdens zijn leven stelde hij er slechts een tentoon. Na zijn dood werden zijn wassen beelden in brons gegoten. Hij was zowel een groot schilder als een groot beeldhouwer.

Afkomst

De schilder Edgar Degas (1834-1917) was afkomstig uit een rijke bankiersfamilie. Zijn grootvader, Hilaire-René De Gas stichtte in 1820 een bank in Napels. Zijn zoon Pierre-August werd door hem naar Parijs gestuurd om zich in het bankiersvak te bekwamen. De zoon trouwde in 1832 met de Creoolse uit New York afkomstige Célestine Musson. In 1834 werd Hilaire Germain Edgar De Gas geboren (later zou hij in zijn signatuur zijn naam samentrekken tot Degas).

Opleiding

Op het lyceum onderscheidde de bankierszoon zich door zijn tekenaanleg. Voorbestemd als opvolger van zijn vader begon hij aan een studie rechten. Zijn besluit om schilder te worden werd door zijn vader niet enthousiast ontvangen. Hij brak zijn rechtenstudie af. In 1854 nam hij lessen bij de schilder Louis lamothe, een leerling van Ingres. Zijn leermeester bracht hem respect voor het werk van de oude meesters, vakmanschap en liefde voor het tekenen bij. Degas schilderde in het Louvre schilderijen van oude meesters als Holbein en Giotto na. In 1855 liet hij zich inschrijven aan de Parijse kunstacademie.

Degas, schilder van het moderne leven

Zijn relatie met de impressionisten was problematisch. Hij stelde zijn werk wel samen met de impressionisten tentoon, maar hij had geen belangstelling voor landschappen en hij schilderde altijd in zijn atelier, want het schilderen en plein air haatte hij. Zijn interesse betrof het straatleven om hem heen. Zijn voorkeur ging uit naar het decadente nachtleven in de door gaslantaarns verlichte straten en cafés.

Degas was verliefd op het moderne leven. Tegen Pissaro, een van zijn impressionistenvrienden, zei hij, terwijl de acrobate Miss La La boven hen zweefde, (door Degas vastgelegd in zijn schilderij Miss La La in circus Fernando uit 1879, waar ze aan haar tanden aan een touw vanaf de punt van de circustent hangt, door Degas afgebeeld op het hoogtepunt van haar beweging, alsof hij door een telelens had gekeken) 'Voor jullie is het natuurlijke leven een noodzaak, voor mij het artificiële leven'.
Hij schilderde trapeze-artiesten en balletdanseressen, musici, zangeressen in het caféconcert, jockeys en paarden. Ook had hij belangstelling voor vrouwenlichamen. Tussen 1878 en 1890 schilderde hij naakte (volks)vrouwen die zich baden, zich afdrogen, zich wassen en zich kammen.

Degas en de fotografie

De fotografie werd door de impressionisten gebruikt bij het vervaardigen van hun schilderijen. Bovendien beïnvloedde de fotografie de manier waarop de impressionisten de dingen zagen. In 1858 was al een sluitertijd van 1/50 seconde mogelijk. In een snapshot werden figuren vastgelegd terwijl ze uit het beeld verdwenen. Dergelijke afsnijdingen zijn ook zichtbaar in schilderijen van Degas.

Afnemend gezichtsvermogen

Toen Degas ongeveer 50 was stapte hij over van olieverf naar pastel. Vanaf 1889 sloot hij zich steeds meer op in zijn atelier, waarschijnlijk omdat het scherpe buitenlicht hinderlijk was voor zijn overgevoelige, steeds blinder wordende ogen.

Gebruikte technieken

Degas werkte met olieverf en later met pastel, of een mengsel van olieverf en pastel. In zijn latere pastels verkreeg hij meer licht door ze met kokend water te bespatten. De tot een pasta samengeklonterde pastel werd door hem naar eigen believen uitgesmeerd. Daarom zijn zijn latere pastels een ware explosie van kleuren. Soms gebruikte hij pastel in combinatie met andere technieken, zoals gouache, inkt en aquarel. Hij gebruikte ook monotypes en andere druktechnieken om prenten te vervaardigen, die hij inkleurde met pastel.

Schilderijen van Degas

Het orkest van de opera
Dit schilderij uit 1871-1872 was eigenlijk bedoeld als portret van de fagottist Désiré Dihau. Het is een gedurfde compositie. De musicus wordt omringd door andere musici. Degas houdt zich aan de realiteit door een gedeelte van de balletuitvoering weer te geven. Het beeld van de balletdanseressen wordt afgebroken door de bovenkant van het doek. De danseressen zijn door het voetlicht fel verlichte gestalten, terwijl de musici in het halfdonker blijven.
De dansfoyer van de opera in de Rue le Peletier (het dansexamen)
Degas legde graag de repetities vast van musici, trapeze-artiesten en balletdanseressen. De stapsgewijze bewegingen van de danseressen, de variatie in hun houdingen en gebaren, en de door de dans opgelegde inspanningen werden door Degas uitgebreid bestudeerd. Hij wist de frêle, vermoeide lichamen van balletdanseressen trefzeker weer te geven. Het zijn schilderijen waarin de glans van 'voor het voetlicht' geheel is verdwenen. In dit schilderij uit 1872 is de foyer te zien van de oude Opéra, waar de balletrepetities plaatsvonden. Door de spiegel lijkt de ruimte groter. De verschillende groepen zijn evenwichtig over het interieur verdeeld. Iedere persoon in de groep maakt een verschillend gebaar.

Portretten in een kantoor
Degas verbleef van oktober 1872 tot maart 1873 in de Verenigde Staten. Daar begon hij de mogelijkheden van de fotografie goed te onderzoeken. Hij gebruikte de fotografie tijdens zijn zoektocht naar nieuwe perspectieven. Het schilderij Portretten in een kantoor (1873) toont de toeschouwer het kantoor van zijn oom in New Orleans, met familie en personeelsleden. De compositie doet denken aan een gewaagde, toevallige persfoto. Het is echter, zoals altijd bij Degas, een goed doordachte compositie, die gebaseerd is op een serie regelmatig verdeelde rechthoeken. Ieder detail is nauwkeurig, duidelijk en objectief weergegeven. Dit schilderij was het eerste schilderij van Degas dat door een Frans museum werd aangekocht.

Vrouwen op het terras
Een van zijn meesterwerken is Vrouwen op het terras uit 1877, een met pastel ingekleurde monotype op papier. Het schilderij doet zich voor als een weergave van een toevallige ontmoeting van vrouwen op een caféterras, vastgelegd op een kiekje van een toevallige voorbijganger, Het is echter een vernuftig opgebouwde compositie. Het werd tentoongesteld op de derde impressionistische tentoonstelling in Parijs, waar het een schandaal veroorzaakte. Toeschouwers herkenden de vrouwen onmiddellijk als prostituees. Een kunstcriticus schreef dat het onzedelijke gedrag van de vrouwen afstraalde, terwijl ze cynisch zaten te verhalen over hun werkdag.

Schilderijen van paarden
Degas bezocht vaak de paarden bij de paardenrennen van Longchamps. Hij had vooral belangstelling voor paarden die op het veld paradeerden en stonden te trappelen, wachtend op een teken dat de wedstrijd begon. Op zijn schilderijen is de opwinding van de gevoelige dieren, gespannen in afwachting van het begin van een race, voelbaar. Klaarblijkelijk kreeg hij nooit genoeg van de schoonheid van de beweging van deze dieren en van het spierstelsel onder de huid van het paard. De wijze waarop de op deze schilderijen weergegeven figuren vaak zijn afgesneden verwijst naar de invloed van de fotografie. Het schilderij Jockeys voor de race is uit 1878-1879.
Schilderijen van naakte vrouwen
Zijn obsessie met het menselijk lichaam, een obsessie die hij deelde met Manet, bleek toen hij een serie schilderijen met vrouwen die hun dagelijkse toilet maakten begon. De schitterende en kleurrijke pastels werden tentoongesteld tijdens de achtste en laatste impressionistententoonstelling in 1886. Over zijn schilderijen en pastels van naakte vrouwen zei Degas zelf dat zijn naakten niet waren uitgebeeld in houdingen die door het publiek werden verondersteld. De door hem geschilderde naakten waren, volgens Degas, eenvoudige volksmensen die bezig waren om zich te baden of zich na hun bad af te drogen. Volgens Degas was kijken naar die schilderijen 'alsof je door een sleutelgat loert'. Het pastel Vrouw die haar toilet maakt werd vervaardigd in 1885.

De beeldhouwer Degas

Degas aarzelde al in het begin van zijn loopbaan of hij beeldhouwer of schilder zou worden. In zijn laatste levensfase vervaardigde hij veel kleine wassen beelden. Tijdens zijn leven stelde hij er maar een tentoon op de zesde expositie van de impressionisten in 1881, Danseresje van 14 jaar.

Dit beeld is een uitbeelding van het danseresje Marie van Geulhem, een danseresje bij de Opéra. Het in doorschijnende was uitgevoerde beeld draagt een pruik. De balletschoenen, gazen tutu, kousen en het keurslijfje zijn echt. De gezichtsuitdrukking van het kind toont uiterste concentratie en overgave.


Het beeld kreeg tijdens de tentoonstelling veel kritiek. Een criticus omschreef het als 'het beeld van een ongelukskind, gemaakt door een kunstenaar die zijn plaats zal veroveren in de historie van de griezelkunst'.

Na de dood van Degas werden in zijn atelier 153 met was gemaakte beelden aangetroffen. Onder de beelden waren er verschillende van danseressen in een naturalistische houding. Een aantal van de wassen beelden werden in brons gegoten. Toen werd duidelijk dat Degas ook een groot beeldhouwer was. Renoir verklaarde dat Degas de grootste beeldhouwer van de negentiende eeuw was.

Laatste jaren

Een toenemende blindheid verduisterde zijn levensavond. In 1908 hield hij op met werken. Hij liep rond door de straten van Parijs, in een versleten cape en met een fletsgroene bolhoed op. Hij stapte stevig door en wilde bij het oversteken nooit geholpen worden. Degas stierf op 26 september 1917 in zijn woning. Door het krijgsrumoer (de Eerste Wereldoorlog) bleef zijn dood vrijwel onopgemerkt.

Lees verder

• Schilders 19e eeuw: Edouard Manet - Le déjeuner sur l'herbe
• Schilders 19e eeuw: impressionist Paul Cézanne
• Schilders 19e eeuw: Impressionist Claude Monet
• Schilderkunst 19e eeuw: de schilders van het pointillisme