Art Nouveau posters

De moderne reclameposter is bedacht door Art Nouveau kunstenaars. Deze hielden zich veel bezig met toegepaste kunst en het affiche was daar een nieuwe uitingsvorm van. Afgezien daarvan bleek de poster een beter medium voor de uitwerking van Jugenstil ideeën dan het schilderij. Vandaar dat bekende kunstenaars als Toulouse-Lautrec, Mucha en Toorop zich aan het ontwerpen van affiches hebben gewaagd en dit al snel een volwaardige vorm van kunst werd.

Artikelindeling

• Art Nouveau en Jugendstil
• De acceptatie van posterkunst als kunstvorm
• Jules Chéret, bedenker van de moderne reclameposter
• Toulouse-Lautrec en Grasset
• Alphonse Mucha
• Georges de Feure
• Jan Toorop
• Henry van de Velde
• Naar moderne kunst

Art Nouveau en Jugendstil

Art Nouveau bestond als kunststroming vooral tussen 1885 en 1905. Door heel Europa en in de Verenigde Staten stonden kunstenaars op die zich afzetten tegen stromingen als het neo-classicisme of de neo-gothiek, welke alleen maar leunden op statische, historische vormen van kunst. Veel kunstenaars zochten en vonden nieuwe wegen, zij het aanvankelijk zonder veel internationale organisatie. Er ontstonden vooral kleine, regionale groepen, die in bijna ieder land met een andere naam werden aangeduid. In Nederland werd bijvoorbeeld gesproken van 'Nieuwe Kunst'.

Later bleek dat er wel degelijk veel gelijksoortige ideeën waren en zijn het Franse 'Art Nouveau' en Duitse 'Jugendstil' als overkoepelende namen overgebleven.

Ambachtelijk werk

Behalve dat de nieuwe kunstenaars problemen had met neo- kunst, zetten ze zich ook af tegen de industrialisatie en de daaruit voortkomende massaproductie. Dit begon al in Engeland in de jaren '60 van de 19de eeuw met de zogenaamde Arts-and-Crafts beweging. Deze beweging propageerde eerlijk en uniek ambachtswerk boven industrieel vervaardigde goederen. Daarbij maakte de ambachtsman het hele product zelf, van ontwerp tot en met uitvoering. Dit idee zouden Art Nouveau kunstenaars grotendeels overnemen. Het gevolg was dat de stroming zich uitstrekte tot een ongekend aantal takken van nijverheid. Zo werd het vervaardigen van keramiek, glaswerk, juwelen, meubels en zefs kleding erdoor beïnvloed.

Wel was het zo dat deze kunstenaar-ambachtslieden zich eigenlijk nooit tot één ambacht beperkte. De Art Nouveau kunstenaar leerde meerdere technieken en deed zijn naam op verschillende terreinen gelden.

Kenmerken

De kunstuitingen van de Art Nouveau en Jugendstil zijn te herkennen aan de volgende gemeenschappelijke kenmerken:

• Er werd veel gebruik gemaakt van een dynamische, vloeidende lijn die beweging uitdrukte. Dit was vaak een golvende sinuslijn, maar het kon ook een zweepslaglijn betreffen.
• Men had een voorkeur voor tweedimensionale afbeeldingen, waarbij veel werd gewerkt met platte vlakken.

Thema's

Ook op het gebied van thema's zijn er veel overeenkomsten.

• Inspiratie voor de gebruikte afbeeldingen en symbolen kwam meestal uit de natuur. Zowel plantmotieven als dieren zijn veelvuldig terug te vinden. Hiernaast gebruikte men vaak abstracte vormen die eveneens waren afgeleid van natuurlijke vormen.
• Vrouwen speelden een zeer prominente rol binnen de Art Nouveau. Ze werden veel vaker afgebeeld dan mannen en op een zeer vrouwelijke manier bovendien. Er lag veel nadruk op ronde, vrouwelijke vormen en losse, golvende haren. Er waren twee type vrouwen: de 'femme fleur', het onschuldige, dansende bloemenmeisje en de 'femme fatale', de mannenverleidster.
• Er was veel interesse voor motieven uit niet-westerse of vroegere culturen. Met name Japanse kunst, welke ook erg tweedimensionaal is, sprak tot de verbeelding

De acceptatie van posterkunst als kunstvorm

Het maken van posters, meestal voor commerciële doeleinden, was tamelijk nieuw voor de kunst. Voorheen werd het niet bepaald gezien als werk voor een zichzelf respecterende kunstenaar. Dat kwam ongetwijfeld ook omdat er niet veel eer aan te behalen viel; de posters bestonden grotendeels uit gedrukte tekst. Er bestonden ook nog geen afdoende druktechnieken voor het reproduceren van grote hoeveelheden kleurige affiches.

Dat veranderde toen pionier Jules Chéret ontdekte dat de poster zich uitstekend leende voor het maken van afbeeldingen op een plat vlak met het gebruik van elementaire lijnen. Daar waar schilderijen vaak wat karig overkomen met een te basaal gebruik van lijnen en vlakken, kwam het op een poster juist extra goed tot zijn recht. Chéret werd zelf de eerste posterkunstenaar. Om dat mogelijk te maken verbeterde hij bovendien hoogstpersoonlijk het drukproces van de lithografie.

Een toenemend aantal kunstenaars zou in zijn voetsporen treden en zich met veel succes op het nieuwe medium storten. Daardoor was het maken van posters tegen de eeuwwisseling geaccepteerd als een volwaardige kunstvorm met eigen tentoonstellingen en galerieën. Daarmee is die ontwikkeling tamelijk vlug verlopen. Dat was ook te danken aan de opkomst van nieuwe media als tijdschrijften, die de afbeeldingen binnen korte tijd door de hele westerse wereld verspreidden.

Uiteindelijk zouden de opeenvolgende posterkunstenaars een ontwikkeling doorlopen die in belangrijke mate bijdroeg aan het ontstaan van de moderne kunst. Hieronder wordt die ontwikkeling nader beschreven.

Jules Chéret, bedenker van de moderne reclameposter

Tot aan de jaren '70 en '80 van de 19de eeuw bestonden affiches zoals gezegd grotendeels uit lappen tekst, slechts af en toe onderbroken door een illustratie. Adverteerders wilden zoveel mogelijk informatie kwijt over het geadverteerde product.
De Franse kunstenaar Jules Chéret zag dat het omgekeerde beter was. Hij kwam tot een grote, kleurrijke, aandachttrekkende afbeelding, ondersteund door een minimum aan informatie.
Op deze manier, zo bedacht Chéret, kon een reclameposter veel beter concurreren met alle afleidingen die de drukke, stadse straat te bieden had. Binnen dit kader was het verder van belang om vast te houden aan simpele vormen en heldere kleuren. Ook het hanteren van platte vlakken was beter, omdat een afbeelding met perspectief te zeer in de omgeving opgaat in plaats van dat hij eruit springt.

Het gevaar was echter dat een dergelijke afbeelding te saai en statisch zou worden. Om toch beweging en dynamiek in het geheel te brengen was het gebruik van een beweeglijke basislijn noodzakelijk.

Aldus waren het praktische overwegingen die Chéret tot het uitwerken van zijn stijl aanzette. Hij verraste echter schilders en ontwerpers over de hele wereld met zijn posters en de geheel nieuwe manier waarop hij een beeld neerzette. Uiteindelijk zouden velen zich erdoor laten inspireren en kwam Chéret aan de basis te staan van de kenmerken die zo tekenend zouden worden voor de Art Nouveau.

Dat betrof niet alleen het gebruik van dynamische lijnen, platte vlakken en heldere kleuren, maar ook de gebruikte thema's. Centraal op de posters van Chéret stonden meestal danseressen of anderszins bewegende vrouwen. Iets dat de levendigheid en dynamiek van de afbeelding ten goede kwam.

Toch was zijn stijl nog niet helemaal typisch voor de Art Nouveau. Chéret werd namelijk sterk beïnvloed door het impressionisme, de meest vooraanstaande nieuwe kunsstroming van zijn tijd. Daardoor waren de lijnen die hij gebruikte nog niet zo strak, ferm en geprononceerd als bij zijn navolgers. Ook gebruikte hij nog wat meer perspectief dan later gebruikelijk zou worden en stond de belettering in zijn posters nog los van de afbeelding. Hij paste de keus voor lettertypen niet aan de stijl van de tekening aan.

Andere kunstenaars pakten de ideeën van Chéret echter enthousiast op en zouden ze verder verfijnen.

Toulouse-Lautrec en Grasset

De twee kunstenaars die waarschijnlijk meer dan anderen de volgende stappen in de ontwikkeling van de posterkunst hebben gezet, waren Henri Toulouse-Lautrec en Eugène Grasset.

Toulouse-Lautrec

Henri Toulouse-Lautrec was primair een schilder die zijn hoogtijdagen beleefde tijdens de jaren '80 en '90 van de 19de eeuw. Dat betekende dat hij werkte te midden van een groot aantal vernieuwende kunstenaars en stromingen. Hij was er echter niet de man naar om daar scherpe keuzes in te maken. Hij liet zich door tal van tijdgenoten beïnvloeden, zoals Van Gogh, Gauguin, Munch en vooral Degas. Daardoor werd hij niet de vertegenwoordiger van één bepaalde stroming, maar vervulde hij een soort van brugfunctie tussen de verschillende richtingen. Hij combineerde dat wat hem beviel in zijn eigen werk.
Binnen dit kader behoorde Toulouse-Lautrec ook tot de bewonderaars van Chéret. Dat kon ook niet uitblijven. Net als Chéret was hij een man van het goede leven met een voorkeur voor het afbeelden van danseressen en een regelmatig bezoeker van de Moulin Rouge, de Parijse nachtclub. Bovendien had hij, meer dan andere kunstenaars uit zijn tijd, interesse voor grafische vormgeving.

Dat leidde ertoe dat hij zelf ook posters ging vervaardigen. Daarbij ging hij een paar stapjes verder dan zijn voorbeeld. Meer nog dan Chéret koos Toulouse-Lautrec voor grote, platte, in het oog springende kleurvakken, waardoor deze explicieter in de afbeelding aanwezig zijn. Verder zijn de lijnen die hij gebruikte sterker en vloeiender en worden ze voortgezet in de belettering. Aldus zijn de posters van Toulouse-Lautrec meer één geheel.De losheid die zijn stijl kenmerkt werd onder meer bereikt doordat hij, in tegenstelling tot wat gebruikelijk was, de afbeelding meteen schilderde op de lithografiesteen.

Door hun krachtige uitdrukking worden de affiches van Toulouse-Lautrec vaak gezien als het beste dat de Art Nouveau posterkunst heeft voortgebracht. Omdat hij door zoveel stromingen was beïnvloed, maakte ook hij echter ook nog niet de ultieme Art Nouveau poster. Net als bij Chéret is mate name de invloed van het impressionisme nog duidelijk aanwezig.

Grasset

Eugène Grasset was een man met veel vaardigheden. Meer dan Toulouse-Lautrec had hij aansluiting bij het idee van de kunstenaar-ambachtsman. Hij was bedreven in verschillende vormen van nijverheid, waaronder grafische kunst. Door Chéret ging hij zich ook interesseren voor posterkunst, waarbij hij zelf tot een vorm zou komen die een grote invloed uitoefende op ontwerpers na hem.

Belangrijk bij het ontwikkelen van zijn stijl, was de affiniteit en ervaring die Grasset had met het maken van glas-in-lood. Dit kwam duidelijk herkenbaar terug in zijn posters die een dik aangezette belijning hadden met daartussenin zeer platte vlakken.
Ook Grasset concentreerde zich op het afbeelden van levendige vrouwen. Bij hem gebeurde het echter al meer op de manier die zo typerend zou worden voor de Art Nouveau: met losse haren en kleren die alle kanten op wapperden.

Deze combinatie van stijl en thema en sloeg enorm aan bij andere ontwerpers. Dit was hetgeen waarop de rest wilde voortborduren. Daarbij zouden sommigen veel naam maken als posterkunstenaar, terwijl anderen slechts een enkele poster produceerden.

Alphonse Mucha

Sarah Bernhardt was niet alleen de beroemdste actrice van haar tijd, maar ook de ultieme verpersoonlijking van de Art Nouveau vrouw. Hierdoor ging ze een belangrijke rol spelen in de kunstenaarswereld. Ze was zowel model, klant als beschermvrouwe van en voor verschillende kunstenaars.

De van oorsprong Tsjechische kunstenaar Alphonse Mucha had veel aan haar te danken. Hij brak door met een poster die was gemaakt voor een voorstelling van Bernhardt en werd vervolgens één van haar belangrijkste protégees. Daarbij zou hij niet alleen posters voor haar maken, maar bijvoorbeeld ook juwelen.
Mucha werd een veelgevraagd ontwerper, zij het eerder voor de promotie van voorstellingen en tentoontstellingen dan voor producten. Afgezien daarvan was hij een van de weinigen die ook zonder specifieke opdracht posters maakte of bijvoorbeeld bladen voor een kalender.

Uiteindelijk was zijn productie, vooral tijdens de jaren '90, waarschijnlijk het grootst van alle posterkunstenaars en werd hij ook de bekendste naam op dit gebied. Al halen niet al zijn werken dezelfde kwaliteit.

Kenmerkend voor de posters van Mucha was dat hij meestal een formaat koos dat langer en smaller was dan de standaard afmeting. Dat gaf hem betere mogelijkheden om vrouwen in hun volledige lengte af te beelden. Wat opvalt aan zijn vrouwfiguren is dat deze door de jaren heen steeds schaarser gekleed gaan, totdat er niet veel meer verhuld bleef. Bij zijn ontwerpen gebruikte Mucha allerlei gecompliceerde patronen om het platte vlak mee te decoreren. Ook werkte hij zijn afbeeldingen gedetaillerder uit dan veel van zijn collega's. Erg herkenbaar tenslotte is zijn kleurgebruik, met zachte, meestal aardse kleuren.

Mucha gebruikte veel motieven uit niet-westerse en historische beschavingen, welke zijn werk een exotisch aangezicht geven. Hij gebruikte bijvoorbeeld elementen uit de hem bekende Tsjechische folklore, maar hij introduceerde evengoed een lettertype dat was geënt op hebreeuwse lettertekens. Ook Japanse, Moorse, Arabische en Keltische motieven komen in zijn ontwerpen voor en hij was beïnvloed door Byzantijnse mozaïeken.

Dit alles leidde ertoe dat de naam Mucha praktisch synoniem werd met Jugendstil.

Georges de Feure

De Fransman Georges de Feure was erg geïnteresserd in grafische kunst, maar hield zich beduidend meer bezig met boekillustraties dan posters. Toch heeft hij een redelijk aantal affiches gemaakt.

Zijn werk valt te herkennen aan levendige karakters die in overdadige kostuums zijn gehuld. Vaak zijn het chique dames uit de culturele elite voorzien van bontjassen en grote hoeden. Op het gebied van stijl combineert hij de stevige lijnen van Grasset met het kleurgebruik van Chéret.

Jan Toorop

Nederland was niet het land waar de Nieuwe Kunst nu echt welig tierde, maar dankzij Jan Toorop werd de posterkunst hier toch erg populair. Dat kwam door een poster die hij in 1894 maakte voor 'Delftsche Slaolie'. Deze wordt nog steeds gezien als één van de meest ultieme Art Nouveau posters ooit gemaakt. In Nederland had deze ene poster zo'n impact dat de Jugenstil hier zelfs de bijnaam 'slaoliekunst' kreeg.

Toorop was eigenlijk een symbolistische schilder met een mystieke en occulte stijl, die sterk was geïnspireerd op Javaanse schaduwspellen. Toch wist hij de overstap naar een decoratieve en op duidelijke lijnen steunende afbeelding probleemloos te maken. Sterker nog, door ieder plat vlak in zijn afbeelding op te vullen met bewegende vormen wist hij zoveel dynamiek in de afbeelding te brengen dat hij het ontwerpen van posters definitief naar een hoogwaardig artistiek niveau tilde.

Henry van de Velde

De later naar Duitsland geëmigreerde Belg Henry van de Velde was een belangrijk persoon binnen de Art Nouveau. Hij werd vooral bekend als architect, maar begon zijn carrière als grafisch kunstenaar. Net als De Feure had hij echter meer met boekillustraties dan reclameposters, omdat hij weinig talent had voor het commerciële aspect. Tenslotte heeft hij, in 1898, toch een poster gemaakt. Toevallig werd dat wel de meest bekende Art Nouveau poster uit de kunstgeschiedenis.

Het gaat om een poster voor 'Tropon', een Duits merk dat geconserveerde voedingswaar aanbood. De reden dat de poster zo opvalt is juist het feit dat Van de Velde zich gewoon niks gelegen liet liggen aan de commerciële eisen van het product. Hij beeldde intrigerende abstracte vormen af die niks te maken hebben met voeding, maar wel een haast liquide beweging uitdrukken. De afbeedling is een en al lijnen en vlakken en begeeft zich duidelijk in de richting van de abstracte, moderne kunst.

Naar moderne kunst

Daarmee heeft de Art Nouveau poster een weg afgelegd die begon met een nog sterk op het impressionisme en Degas leunende beeldtaal en eindigde bij abstracte vormen die een voorbode vormde voor de moderne kunst die in de nieuwe eeuw zou ontstaan. De invloed van deze posters op de kunst van de 20ste eeuw valt dan ook niet te miskennen.

Lees verder

• Art Nouveau in de mode (1902 -1908)
• Art Nouveau: sieraden als kunst