De Pottenkijker 1959-1969

In februari van dit jaar(2011) is het twee jaar geleden dat J.W.N. van Achterbergh overleed. Wat hij achterliet was een enorme collectie keramiek en bovendien een zeer belangrijke hoeveelheid voetnoten in de geschiedenis van de keramische ontwikkeling van de tweede helft van de twintigste eeuw. Een van de in het oog springende voetnoten is de omvangrijke catalogus die werd gepubliceerd bij de tentoonstelling “Pottenkijker 1959-1969”. De tentoonstelling werd gehouden in het museum Boijmans- van Beuningen van 30 maart t/m 26 mei 1969 en had als thema de verzameling Nederlandse keramiek van de collectioneur zoals die vorm had gekregen in 10 jaar tijd. De naam Pottenkijker komt terug in een door Hans de Jong in 1965 gemaakte gevelsteen ‘De Pottenkijker’, die ingemetseld werd in de pui van het huis van de verzamelaar. Oorspronkelijk was het overigens de bedoeling om ook de omvangrijke collectie Europese keramiek tentoon te stellen. Dit bleek echter niet haalbaar. Wel werd een aanvullende catalogus gedrukt waarin deze werken werden afgebeeld.

Nederlandse keramiek in de “Collectie van Achterbergh”

Op 2 november 1959 bezocht Van Achterbergh –op instigatie van Bernardine de Neeve, conservatrice van Boijmans- een tentoonstelling in de Rotterdamse Kunstkring, ingericht door mejuffrouw A.P. van ’t Hoff. Tussen 1949 en 1960 organiseerde deze eigenaresse van de galerie ‘Int Constigh Werk’ deze tentoonstellingen, die achteraf van zeer groot belang zijn geweest voor de ontwikkeling van een veelheid aan (ondermeer keramische) talenten. Zo was zij ondermeer indirect verantwoordelijk voor het ontstaan van de eerste tentoonstelling van de Experimentele afdeling van de Porceleyne Fles in 1957 in Boijmans, ‘Beeldend Aardewerk’. Van Achterbergh was zeer onder de indruk van met name het werk van Lies Cosijn en Adriek Westenenk en kocht acht stuks aardewerk op de genoemde tentoonstelling. Twee dagen later kocht hij bij Kunsthandel Van Meurs, op de eerste tentoonstelling van Jan de Rooden en Johnny Rolf, een zestal werken van eerstgenoemde. Dit was de start van een collectie Nederlandse keramiek, die uiteindelijk zou uitgroeien tot een van de belangrijkste uit Europa.

De verzameling

Gesteld kan worden dat van de ruim 500 stuks Nederlandse keramiek, die zich in 1969 in de collectie van de ‘Pottenkijker’ bevonden, het overgrote deel gemaakt was in een relatief kleine straal rondom de collectioneur. Het hart van de verzameling (zoals die te zien was in 1969) wordt gevormd door het werk van de “6 Amsterdamse pottenbakkers” (tegen wil en dank zo genoemd n.a.v. de gelijknamige tentoonstelling in 1962) en de “Delftse joffers”, kunstenaars onder leiding van Th. Dobbelmann, die baanbrekende keramiek maakten op de experimentele afdeling van de Porceleyne Fles.
Deze generatie van unica-keramisten, meest geboren tussen 1930 en 1940, maakte in de jaren ’60 een geheel eigen ontwikkeling door, ieder op zijn eigen manier. Van Achterbergh maakte deze ontwikkeling van dichtbij mee en merkt dan ook op in de inleiding van de catalogus: “Misschien is dit de meest kenmerkende trek van de collectie: voorkeur en inzicht vormden zich tegelijk met het groeiende talent van de kunstenaars, iets dat aan vele stukken kan worden afgelezen.”
Toch was ook de generatie die hier aan voorafging vertegenwoordigd, door ondermeer Piet Wiegman, Kamerlingh Onnes, Etie van Rees en Jan Oosterman. Speciale interesse was er ook voor Luigi de Lerma, getuige het volgende citaat: “…De verzamelaar kon deze twee dozijn stukken, die naar zijn oordeel de schoonste steengoedceramiek uitmaakt, ooit in Nederland vervaardigd, in 1960 en in 1962 van De Lerma zelf verwerven”. Een van de grote hiaten die de verzamelaar zelf zag was het gemis van een representatief stuk van de hand van Dirk Hubers. Dit hiaat zou later worden gevuld.

In retrospect

Ondanks het feit dat de collectioneur, zoals hij het zelf in de inleiding verwoordt, ‘gebruik heeft gemaakt van het absolute recht van iedere verzamelaar uitsluitend te verwerven dat wat hem vermag te boeien’, biedt de catalogus nu toch een prachtige bron van informatie over de Nederlandse keramiek tussen 1945 en 1970. Gesteld mag worden dat de passie van Jacob van Achterbergh mede een bepalende factor is geweest voor de ontwikkeling van veel van de kunstenaars die vertegenwoordigd zijn in de in 1969 ‘onderhavige verzameling’ en overigens ook in de periode hierna. Terugkijkend op de ruim 40 jaar na het verschijnen van deze eerste grote blik op de verzameling, mag bovendien geconcludeerd worden dat zijn focus voor wat betreft de collectie Nederlandse keramiek nauwelijks zou veranderen. Een groot deel van de kunstenaars wier ontwikkeling Van Achterbergh zou blijven volgen, kwam voort uit dezelfde ‘omgeving’. Met name studenten van de Rietveld Academie in de jaren ’70 (onder Jan van der Vaart), zouden in grote mate vertegenwoordigd worden, zoals Babs Haenen, Geert Lap, Wouter Dam etc.
Ongetwijfeld zal nog veel over geschreven en gediscussieerd gaan worden over Van Achterbergh en zijn rol binnen de zeer boeiende ontwikkeling van de Nederlandse keramiek van de tweede helft van de twintigste eeuw, mede gezien de snel groeiende belangstelling in deze periode bij verzamelaars en liefhebbers. Binnenkort zal ook een boekwerk verschijnen, geheel gewijd aan de verzamelaar en zijn welhaast legendarische collecties.

Tot slot

Na het overlijden van de verzamelaar, februari 2009, is een groot deel van de monumentale stukken ondergebracht bij Keramiekmuseum Het Princessehof te Leeuwarden. Een ander deel van de stukken is geveild. Een mooie keuze hieruit bevindt zich momenteel in de collectie van Kunsthandel Artentique en is daar te bezichtigen en te koop.