Gift van honderd miljoen aan Frans Hals Museum

Elf schilderijen met een totale waarde van meer dan honderd miljoen Euro. Dat is het cadeau dat het Elisabeth van Thüringenfonds op 15 april schonk aan de gemeente Haarlem. ‘Vooral in deze tijd van bezuiniging is deze royale gift een ongekend trompetgeschal’, zegt Karel Schampers, directeur van het Frans Halsmuseum. Hoewel het Frans Halsmuseum de prijs van collectiestukken nooit vermeld, maakt ze nu wel de waarde van de doeken bekend. ‘Daarmee geven we aan hoe uitzonderlijk ze zijn, want ze komen net meer op de markt,’zegt conservator oude kunst Anna Tummers. ‘Geen enkel museum in Amerika heeft een Regentenstuk, die vind je alleen in Holland. Het type portret is bovendien uniek voor de Nederlandse Gouden Eeuw. Alleen hier lieten de bestuurders van liefdadigheidsinstellingen zich portretteren als een trots op zijn functie zijnde groep. Vandaar de uitzonderlijk hoge prijs voor deze doeken.’

Duizelingwekkend

Het duizelingwekkende bedrag van meer dan 100 miljoen Euro blijkt vooral te bestaan uit twee doeken. Het gaat om het Regentenstuk van Frans Hals (ca 85 miljoen Euro) en het Regentessenstuk van Johannes Verspronck (ca 15 miljoen Euro). Samen met de negen andere werken leidt dit tot een bedrag van meer dan 100 miljoen Euro. Hals en Verspronck schilderden beide hun doeken in 1641, maar de waarde van Verspronck ligt aanzienlijk lager. De reputatie van Frans Hals heeft altijd veel hoger gelegen dan die van Verspronck, die pas vanaf 1920 meer aandacht kreeg.

Waarom gaven de regentessen de opdracht om zich te laten portretteren aan Johannes Verspronck en niet aan de veel meer gewaardeerde Frans Hals? Volgens Tummers tasten deskundigen wat dat betreft in het duister. ‘Het enige wat we weten, is dat de regenten en regentessen uit eigen zak het doek moeten hebben betaald. Voor Verspronck was het ongetwijfeld een enorme eer, dat de regentessen hem en niet Frans Hals kozen. De stijl van Verspronck is delicaat en subtiel met zachte overgangen van licht naar donker en veel details. Wellicht sprak dat de vrouwen meer aan dan de gedurfde en ruigere stijl met ferme penseelvoering van Frans Hals.’

Verspronck

Met zijn compositie en kleurgebruik wekt het doek degelijkheid en vertrouwen op. Zieken zijn bij deze vrouwen in goede handen. Tummers wijst op het woord fecit bij de handtekening van Verspronck. ‘Die toevoeging betekent, dat volgens Verspronck zelf dit doek tot zijn allerbeste stukken behoort. De compositie, de treffende gezichtsuitdrukking, de gebaren van de handen zijn allemaal spontaan en trefzeker neergezet.’

Naast de groepsportretten van Frans Hals en Verspronck omvat de schenking twee werken van Maerten van Heemskerck, evenals schilderijen van Dick Hals Johannes Verspronck, Maerten van Heemskerk, Dirck Hals, Cornelis Cornelisz van Haarlem, Nicolaes Roosendaal, Adriaan Backer, Frans Decker en Joachim Patenier. Ook schonk het Elisabeth van Thüringenfonds een beschilderde geldkist van het Elisabeth Gasthuis uit circa 1625.

Regenten en regentessen en bijbelse taferelen groeperen zich rond het centrale thema van de collectie: naastenliefde en barmhartigheid. Beide stonden ook hoog in het vaandel van het Elisabeth Gasthuis te Haarlem, dat vierhonderd jaar geleden begon met het aanleggen van de kunstcollectie van het Elisabeth Thüringenfonds. De unieke collectie is van groot historisch belang voor het culturele erfgoed van Nederland. Door de elf belangrijkste schilderijen over te dragen aan de professionele zorg van het Frans Halsmuseum stelt het bestuur de toekomst van deze uitzonderlijke werken veilig voor toekomstige generaties kunstliefhebbers.

Gezicht op Rome

Een uiterst bijzonder schilderij is ‘Gezicht op Rome met de barmhartige Samaritaan’ uit 1550 van Maerten van Heemskerck. Het schilderij toont een van de oudste topografische gezichten op Rome in de 16e eeuw met daarop bijna alle belangrijke gebouwen. Als een stripverhaal ontwikkelt zich van links naar rechts het verhaal van de Barmhartige Samaritaan. Het verhaal speelt zich mogelijk in Rome af door van Heemskercks kritiek op de pauselijke clerus. Deze zou zich vooral richten op het vergaren van luxe en niet zozeer op het menselijk leiden.

Boeiend is een werk van Cornelis Cornelisz van Haarlem: Juda bevestigt de onschuld van Tamar (1596). Tummer: ‘Het laat een omslagpunt zien in zijn carrière. Niet langer grootschalige composities met vaak imposante Michelangelo-achtige naakten, maar een schilderij van bescheiden formaat met ingetogen voorstelling en verfijnde kleurstellingen.’

Regenten

De ‘regenten van het st Elisabeths of Groote Gasthuis’ van Frans Hals is het eerste Haarlemse regentenstuk. De regenten zijn gegroepeerd rond een tafel met op de achtergrond een landkaart. Deze verwijst naar hun beheersfunctie van de landerijen van het Gasthuis. Om verschillende redenen geldt het doek als een icoon in de kunstgeschiedenis.

Tummers: ‘Het kent een tot dan toe ongekende dynamiek dankzij stijlmethodes. Zo zijn de regenten door houding en blikrichting met elkaar in actie verbonden. Dit in contrast met het tot dan toe gebruikelijke statisch naast elkaar aan tafel zitten. De dynamiek wordt ook ontleend aan het feit, dat de tweede regent van links bezig is op te staan. Deze vondst nam Rembrandt later van Hals over in zijn Staelmeesters.’

Dit is bovendien een van de weinige doeken van Frans Hals waarin hij relatief sterke licht-donkercontrasten gebruikt . Vanuit een niet zichtbaar raam linksboven valt een zachte, maar duidelijke lichtbundel in de ruimte. Deze geeft de gezichten en handen van de regenten een verfijnd accent. Het is ook een bijzonder levendig stuk dankzij losse en ferme toetsen.’

De stukken van Frans Hals en Verspronck staan in fel contrast met het regenten-en regentessenstuk, dat Frans Decker in 1736 schilderde. De stemmige zwarte kleding maakte bij Decker plaats voor levendige kleuren. Wat blijft is de ingetogenheid.
Door zich aldus te laten portretteren toonde de Haarlemse elite actief betrokken te zijn bij de zorg voor de minst bedeelden. Zij toonden hiermee de nederigheid en naastenliefde die in de Calvinistische leer zo sterk werden gepropageerd.