Jan Sanders van Hemessen: een biografie

Jan Sanders van Hemessen (ca.1500-1556) heeft zich gedurende zijn carrière als schilder weten op te werken tot een van de belangrijkere schilders van religieuze en moraliserende schilderijen in Antwerpen. Een biografie over zijn leven en werk. Over zijn leven, zowel voor, tijdens en na zijn carrière, is vrij weinig bekend. Hij is geboren in Hemixem, nabij Antwerpen, waar hij door zijn familie in zijn jeugd naar toe werd gestuurd in de hoop daar een carrière op te kunnen bouwen.

Antwerpen

In Antwerpen kwam hij in de leer bij Hendrik van Cleve onder gezag van het Sint Lucas Gilde. Antwerpen manifesteerde zich op dat moment als de belangrijkste kunstenaarsstad; de opkomst van nieuwe onderwerpen en stijlen die veelal werden beïnvloed door Italiaanse, en in mindere mate Franse, voorbeelden verwierp Brugge’s conservatieve traditie. De stad bevond zich, evenals de rest van het land, gedurende zijn carrière echter in een diepe crisis door de reformatie en de daarop volgende contrareformatie. Van Hemessen voelde zich nauw betrokken bij de Christelijke zoektocht naar de Verlossing; een aspect dat keer op keer terug komt in zijn schilderijen waarin de nadruk ligt op de vroomheid. De angst die de crisis met zich mee brengt is veelal af te lezen aan de figuren die zijn schilderijen bevolken.

Invloeden

Zijn werkzame periode wordt afgeleid aan de hand van de dateringen van zijn werken; de vroegst bekende datering stamt uit 1525 en de laatste uit 1556. Hij heeft gedurende deze periode belangrijke bijdragen geleverd aan het Vlaamse Realisme, maar staat vandaag de dag vooral bekend om zijn eclectische volgepakte werken met ingewikkelde iconografieën, waarin veel invloeden van de Hoog-Renaissance en het Maniërisme terug te vinden zijn. Deze invloeden, die al in zijn vroegste werken zichtbaar zijn, maken het aannemelijk dat hij evenals veel van zijn tijdgenoten enige tijd in Italië heeft doorgebracht en wellicht ook enige tijd in Fontainebleau is geweest. Daarnaast lijkt zijn verfijnde stijl er op te wijzen dat hij enige tijd aan het Nederlandse Hof heeft gewerkt. Zijn werk vormt dan ook een combinatie van Nederlandse en Italiaanse invloeden waarbij hij zich heeft laten inspireren door vele vooraanstaande kunstenaars. Zo zou het werk van Jeroen Bosch, Quentin Massys en Dirk Bouts een belangrijke inspiratiebron voor hem zijn geweest. Daarnaast lijken ook de schilderingen van de Sixtijnse Kapel hem te hebben geïnspireerd wat betreft de weergave van zijn figuren. Zijn grootste inspiratiebron was echter de monumentale antieke sculptuur, in het bijzonder de in 1504 opgegraven Laocoön-groep, waarin hij de interactie van het realisme en de dramatiek op een hoogtepunt zag.

Iconografie

Van Hemessen toont ons in veel van zijn schilderijen het leven in Antwerpen. Hij doet dit door bijbelse scènes in een dagelijkse (stedelijke) omgeving te plaatsen en moraliserende scènes over de eeuwige strijd tussen de deugd en de ondeugd, zoals deze zich afspeelt in het nieuwe stadse leven, af te beelden. Hij draagt daarnaast bij aan de kennis over kleding en gebruiksvoorwerpen omdat hij deze zeer realistisch en gedetailleerd heeft weten af te beelden. Waarschijnlijk heeft hij zijn inspiratie voor de moraliserende werken op straat op gedaan bij de vele louche figuren die de opbloeiende haven naar Antwerpen trok en wilde hij hier kritiek op leveren. Mannen en vrouwen worden in zijn schilderijen blootgesteld aan tal van verleidingen, zoals deze ook in het dagelijks leven voor komen en kunnen deze alleen weerstaan door gratie.

Over de laatste jaren van zijn leven is weinig bekend. Hij heeft waarschijnlijk, zoals veel kunstenaars in zijn tijd, een kunsthandel gehad waarin hij eigen werk maar waarschijnlijk ook werk van anderen verkocht. Hoewel het met zijn handel wellicht goed ging verzonk de stad steeds verder in de religieuze crisis en zijn laatste werken vertonen dan ook een sombere uitstraling. Al met al wilde Van Hemessen met zijn werk graag de religieuze iconografie hervormen door zijn traditionele oog voor detail te combineren met Italiaanse houdingen.

Waardering

Van Hemessen’s werk werd gedurende zijn leven al zeer gewaardeerd maar ook na de 16de eeuw was er veel belangstelling voor zijn werk, zowel door kleinere als grotere verzamelaars. Vanaf de 19de eeuw verspreidt zijn werk zich over Europa en vinden we het terug in (museale) collecties in onder andere Parijs en Wenen.