Vuurman - personage uit volksverhalen

Vuurmannen zijn personages die veel voorkomen in volksverhalen. Volgens een oud volksgeloof zou het gaan om geestverschijningen van vervloekte personages, die gedoemd zijn om eeuwig rond te dolen. Vuurmannen werden vaak 's avonds en 's nachts in moerasgebieden gezien. Deze geesten werden vuurmannen genoemd omdat het leek alsof ze licht gaven en soms zelfs alsof ze in brand stonden. Een andere naam voor een vuurman is een 'gloeiige'.

• Gloeiende kerels: Venray versus Bakel
• Heilige eed
• Geen bliksem
• Venrayse grond
• Straf
• Grensconflicten
• Verklaring voor de gloeiende geesten: biologisch
• Verklaring: economisch
• Locaties: niet alleen veen
• Naloop versus voorloop
• Bekende vuurmannen
• Vurige schaapsherder bij Kalmthout
• Gloeiende Gerrit van de Woeste Hoeve
• Vuurwagen van Stein
• Suske en Wiske: de vonkende vuurman

Gloeiende kerels: Venray versus Bakel

Een bekend Nederlands volksverhaal over 'vuurmannen' is de sage over de 'Gloeiende kerels van Venray'. Er was ooit een heftig grensconflict tussen de gemeentes Bakel (Noord-Brabant) en Venray (Limburg). Mensen uit Venray zouden toen 's nachts in het veengebied tussen deze twee plaatsen de grenspalen vele meters hebben verzet.

Heilige eed

Om dit hooglopende conflict op te lossen, kwamen vervolgens de burgemeesters van Bakel en Venray bij elkaar in het betwiste gebied. De burgemeester van Bakel stond bekend als een diepgelovig man. De burgemeester van Venray besloot daarom om een heilige eed tegen hem te zweren. Hij betoogde eerst dat er geen enkele twijfel over bestond dat het betwiste gebied, waarin zij stonden, rechtmatig bij Venray hoorde. Vervolgens verkondigde hij: 'Ik zweer hierbij plechtig in de naam van de heilige God, dat ik momenteel op Venrayse grond sta. Als dit niet zo is, dan mag God mij nu ter plekke door de bliksem laten treffen!'

Geen bliksem

De burgemeester van Bakel was verbaasd dat zijn collega het lef had om zo'n eed te zweren. Hij keek naar de lucht, maar neen, er daalde geen bliksemschicht neder. De burgemeester van Bakel besloot om het betoog van zijn collega te geloven en ging ermee akkoord dat het gebied bij Venray hoorde. Ze zouden toen een oorkonde hebben getekend, waarin dit officieel en onomkeerbaar werd vastgelegd.

Venrayse grond

Later bleek dat de burgemeester van Venray op een absurdistische manier de waarheid had gesproken. Hij was ook diepgelovig opgevoed en omdat hij bang werd dat hij daadwerkelijk door de bliksem zou worden getroffen, had hij zekerheidshalve op de ochtend van de ontmoeting grond uit z'n tuin (dus grond uit Venray) in zijn schoenen gedaan, zodat hij feitelijk niet loog toen hij in de eed betoogde dat hij op Venrayse grond stond.

Straf

Toen men dit later in Bakel hoorde was men woedend. Men concludeerde: blijkbaar geloofde zelfs de burgemeester van Venray eigenlijk niet echt dat het betwiste gebied werkelijk bij Venray hoorde, anders had hij niet zo laf dat zand in z'n schoenen gedaan.
In de daaropvolgende jaren ontstond in Bakel het volksverhaal waarin verteld werd dat God alsnog wraak nam op de personen uit Venray die betrokken waren bij het verplaatsen van die grenspalen. Voor straf mochten zij na hun dood niet naar de hemel, maar moesten hun geesten eeuwig ronddolen in het betwiste veengebied. En als extra straf moesten die geesten vaak helse pijnen lijden, doordat hun geesten regelmatig urenlang in brand stonden. Als men 's avonds of 's nachts in dat gebied rondkeek, dan kon men dikwijls in de verte zo'n brandende geestverschijning zien.

Grensconflicten

Het hierboven vertelde verhaal over de 'Gloeiende kerels van Venray' is een archetypische sage over vuurmannen. Er bestaan vooral veel oude sagen over vuurmannen in de moerassige veenlandschappen van Brabant, Limburg, Drenthe en Groningen.
In Drenthe bestaan bijvoorbeeld diverse verhalen over een 'brandende landmeter'. Bij een discussie tussen twee 'Drentse marken' (gemeentes) over de plek waar de grens tussen hun zou liggen, was een officiële landmeter ingehuurd, die de exacte plek zou bepalen. Deze landmeter was echter omgekocht en had daarom één van de twee 'Drentse marken' sterk bevoordeeld bij het bepalen van de grens.

Kort daarna zou hij precies in dat veengebied, waar hij de boel had opgelicht, zijn omgekomen bij een verkeersongeluk. Sommigen zagen dit als een straf van God. Later zag men in dat veengebied nog vaak 's nachts, vooral als het mistig was, in de verte een vurige geestverschijning. Dat was de geest van de landmeter, wiens geest in brand stond, als straf voor zijn oplichterij.

Verklaring voor de gloeiende geesten: biologisch

Hoe kon het dat men dergelijke 'brandende geestverschijningen' in het verleden vaak in moerassen zag? Hiervoor bestaan verschillende mogelijke verklaringen. Waarschijnlijk ging het vaak om moerasgassen, die licht uitstraalden. Soms ging het ook slechts om een vreemde lichtval in het mistige, moerassige gebied. Daarnaast denkt men dat het ook om wolken van glimwormpjes kon gaan. Die diersoort wordt ook beschouwd als een verklaring voor de vele 'dwaallichtjes' die men in vroeger tijden in moerasgebieden zag en die ook vaak een inspiratiebron waren voor volksverhalen.

Verklaring: economisch

Waarom waren er juist in veengebieden zoveel verhalen over grensconflicten en vuurmannen? Van oorsprong waren dit in de middeleeuwen vaak moerassige, bijna onbruikbare en vooral gevaarlijke gebieden, waar men nauwelijks doorheen kon reizen. Dikwijls was in zulke streken niet exact afgesproken tussen dorpen, waar precies in het veenmoeras de grens tussen hen liep, simpelweg omdat eeuwenlang beide dorpen weinig belang hadden om die moerasgebieden ergens voor te gebruiken.

Later, toen turf (gedroogd veen) een belangrijke brandstof werd in de steden, bleek ineens dat die veengebieden eigenlijk veel geld waard waren, als men die zou ontginnen en men het gedroogde veen zou verkopen als turf. En door verdere innovaties binnen de landbouwsector leverden die ontgonnen moerassen later ook nog heel wat geld op, doordat men ze voortaan als landbouwgrond kon gebruiken. Deze ontwikkelingen waren de oorzaken van heel wat grensconflicten in veengebieden. Behalve de verhalen over vuurmannen hebben ze ook heel wat andere volksverhalen opgeleverd, zoals de sage over Dove Peter en Dove Waander, het verhaal over de slag om de Semslinie en de sage over de Lebbestoak.

Locaties: niet alleen veen

Hoewel opvallend veel verhalen over vuurmannen zich in gebieden met veenmoerassen afspelen, zijn er zeker ook andere streken waar heel wat sagen over vuurmannen te vinden zijn. Zo zijn er ook heel wat vuurmannen in bosgebieden gesignaleerd.

Naloop versus voorloop

Binnen de volkskunde noemt men een vuurman een 'naloop'. Dit is het tegenovergestelde van een 'voorloop' (of veurloop). Bij een voorloop gaat het erom dat er voorspeld wordt dat er op een bepaalde plek iets schokkends gaat gebeuren. Bij een naloop gaat het er juist om dat op een plek waar iets schokkends is gebeurd, iets blijft terugkeren dat daaraan herinnert (bijvoorbeeld: de geest van een dader die daar elke nacht ronddoolt).

Bekende vuurmannen

Vurige schaapsherder bij Kalmthout

Ooit had een pastoor op de heide bij Kalmthout zijn beurs met geld verloren. De pastoor ging op zoek en kwam een schaapsherder tegen. Hij vroeg of die de beurs had gezien. De schaapsherder ontkende het. Hij bezwoer zelfs: 'Dat ik eeuwig brandde, indien ik het wel gevonden heb!' En ja, het gruwelijke wonder geschiede: meteen nadat hij die zin had uitgesproken, vloog de schaapsherder in vuur en vlam. Er bleef op de grond slechts een hoopje as van hem over, met daarin de beurs met gouden munten, die hij inderdaad dus had gevonden. Sindsdien ziet men in dat heidegebied nog regelmatig 's nachts de brandende geest van de schaapsherder ronddolen.

Gloeiende Gerrit van de Woeste Hoeve

Tussen Arnhem en Apeldoorn lag een herberg die de Woeste Hoeve heette. Hij werd gerund door twee broers. Eén van hen ging trouwen. De ander was jaloers. Tijdens de bruiloft stak de jaloerse broer het pand in de brand. Hij werd opgepakt en gestraft. Jaren later, na zijn dood, ziet men nog steeds vaak de brandende geest van deze 'gloeiende Gerrit' ronddolen over de heidevelden rondom de plek waar de Woeste Hoeve stond.

Vuurwagen van Stein

In het kasteel van Stein woonde vroeger een adellijk persoon die als een brute dictator in die streek heerste. Na zijn dood ziet men soms 's nachts in de verte een vurige wolk door de lucht zweven. Dat is een brandende wagen, waarin de vroegere kasteelheer van Stein 's nachts voor straf rondrijdt door de streek waar hij al zijn zware zonden heeft begaan.

Suske en Wiske: de vonkende vuurman

Volksverhalen zijn een belangrijke inspiratiebron van veel strips van Suske en Wiske. Ook de verhalen over vuurmannen hebben de makers van deze strip geïnspireerd. In 1995 verscheen het album 'De vonkende vuurman'. Dit verhaal gaat onder meer over iemand die eeuwig vervloekt is omdat hij een grenspaal heeft verplaatst.