Mandragora, mythen en verhalen

Met mandragora of alruin wordt Mandragora officinarum of Mandragora autumnalis bedoeld. Waarschijnlijk de meest magische plant aller tijden, waarover ook de meest onwaarschijnlijke verhalen verteld werden. Dit familielid van de ordinaire aardappel groeit van Zuid-Europa tot aan het Himalayagebergte, toch is hij ondertussen zeldzaam geworden. Het is een stengelloze vaste plant met een bladrozet op de grond waaruit donkerpaarse bloemen te voorschijn komen en daarna groene, bolvormige vruchten. De plant groeit vooral op steenachtige ongecultiveerde plekken. En, mogelijk omdat op die plaatsen vroeger ook de plaatselijke galg werd opgericht, dacht men dat de plant uit het zaad van gehange­nen was ontsproten. Deze 'menselijke' afkomst veroorzaakte nogal wat bijgeloof, waar ook de vorm van de wortels aan bijdroeg. De wortels zien er soms menselijk uit met een ronde kop en een stevig lijf als hoofdwortel met enkele bijwortels als armen en benen. De wortels waren veel gevraagd, want die zouden ook de vrucht­baarheid beïnvloeden.

Oogsten met hond

Het oogsten van de plant met wortel was geen sinecure. Reeds vanaf de tweede eeuw werd daarvoor een hond ingezet. De mandragora zou bij het ontwortelen zo schreeuwen dat degene die haar opgroef acuut dood viel. De mens is vindingrijk, dus hij bond een hongerige hond aan de plant en zette een lekkere hap even buiten diens directe bereik. Dan maakte hij dat hij wegkwam met zijn handen op zijn oren. Wanneer de hond dan opsprong om zijn beloning te pakken, trok hij tegelijkertijd de plant uit de grond. Het was wat vaag hoe het met de hond afliep, maar zo'n verhaal blijft wellicht in stand om ka­pers van de kust te houden, want de plant leverde vroeger wel wat op. De wortel was zo ge­zocht dat hij vaak vervalst werd met erop gelijkende wortels van bijvoorbeeld Bryonia-soorten of andere planten die bijgesneden werden om op mandragora te gelijken.

Voor die vreselijke schreeuw bestaat een verklaring, maar die is dan via magisch denken of bijgeloof op de wortel geprojecteerd. Wanneer een patiënt behandeld was met een slaapspons - een spons verzadigd met een brouwsel van mandra­gorawortel, bilzekruid, opium, wijn, slazaad en moerbeiblad en aangebracht in de neus - viel hij in een diepe slaap. Als het effect van de spons uitgewerkt was, werd de patiënt meestal heel angstig wakker en dat kon met afschuwelijk schreeuwen gepaard gaan.

Mandragora was tot na de late Middeleeuwen bekend. Ze is nog opgenomen in d'Amsterdammer Apotheek van 1686, maar ze speelt ook een rol in de populair-wetenschappelijke bestseller Dyalogus creaturarum moralisatus uit 1480. Mandra­gora is in een dialoog gewikkeld met de liefdesgodin Venus, die haar om raad vroeg. De dialoog is typisch middeleeuws, en de moraal hopelijk ook.

Mandragora en Venus in gesprek

Dat eenendertichste dyalogus van Mandragora ende Venus dat ons leert mit onreyne personen gheen ghelijck te hebben: Uit Dyalogus creaturarum moralisatus.
'Mandragora, zoals Augustinus beschrijft, is een kruid, waarvan sommige mensen zeggen, dat het die onvruchtbare luiden vruchtbaar maakt. Omdat Ve­nus, die van de heidenen tot een afgodin en een overspeelster was en veel on-zuiverheden beging met Mars en met Achilles en andere mannen, ging zij tot dat kruid Mandragora en zeide: O, U allerbeste, edelste kruid, die vruchtbaar is en anderen vruchtbaar maakt, zie in mij en wil niet versmaden mijn gebeden. Geef me van U te eten, opdat ik veel goede lieve zoete vrucht ontvangen mag, want ik ben onvruchtbaar. Zonder U zal ik geen vrucht ontvangen. Verhoor nu mijn gebed en eis van me wat U wil.

Mandragora antwoordde: O, U onschamel wijf wat je bent. De lucht en de aarde is besmet van de stank van Uw onzuiverheid, die stinkt voor mij. En zo verdreef Mandragora dat onreyne wijf en zeide: Men zal onreyne vrouwen schuwen en laten. De wijze man, die met een onreyn wijf spreekt, ontsteekt als vuur. Een huisman, die zijn kuisheid bewaren wil, zal niet met, noch over on­reyne vrouwen spreken. Niet aanraken, want dan zou hij met dezelfde vingers ook moeten eten!'

Grove taal van Mandragora. Maar kunnen we wel wat anders verwachten van een plant die ontstond uit urine van gehangenen en dus ook pisdiefje genoemd werd. Alhoewel...ooit werd hij hooglijk gewaardeerd door koningen en keizers en in kostbare kistjes achter slot en grendel bewaard. Alruin, Mandragora, pisdiefje, een plant al even gecompliceerd als de mens zelf.