Generaal Maczek: biografie van een Poolse bevrijder

De Poolse generaal Stanislaw Maczek staat bekend als de commandant van de 1e Poolse pantsersdivisie. Hij bevrijdde Zeeuws-Vlaanderen, Breda en omgeving, maar ook grote delen van Drenthe en Oost-Groningen. Voor zijn soldaten stond hij bekend als ‘baca’, wat ‘herder’ betekent. Een vriendelijke man met groot verantwoordelijkheidsgevoel naar zijn militairen en de burgerbevolking. Hij wilde bijvoorbeeld niet dat er nodeloos slachtoffers vielen of historische gebouwen werden beschadigd. Wie was deze bijzondere man?

• Van de eerste levensjaren in Polen tot innovatief beroepsofficier
• De Duitse inval in 1939 en het verdere verloop van de Tweede Wereldoorlog
• De naoorlogse jaren en het geheim rond de Poolse generaal Maczek

Van de eerste levensjaren in Polen tot innovatief beroepsofficier

In Oostenrijkse dienst

Stanislaw Maczek werd geboren in Lwow (huidige Lviv in de Oekraïne) als zoon van een jurist. De oorsprong van de familie lag in Kroatië, dat toentertijd ook een onderdeel was van Oostenrijk-Hongarije. Hoe het ook zij, de jonge Maczek was muzikaal en had een voorliefde voor literatuur en talen. Tijdens zijn studie was hij ook lid van één van de vele Poolse paramilitaire organisaties zoals zo veel van zijn leeftijdgenoten.

Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak werd hij opgeroepen voor militaire dienst en moest noodgedwongen stoppen met zijn studie literatuur en talen aan de universiteit van Lwow. Eigenlijk wilde hij dienen bij Pilsudski en zijn Poolse legioenen, maar door de Oostenrijkers werd hij naar de Alpen gestuurd om tegen de Italianen te vechten. Tot aan het eind van de Eerste Wereldoorlog heeft hij hoofdzakelijk als een van de weinige Poolse officieren in een eenheid gevochten met Kroaten in Oostenrijkse dienst.

De overstap naar de Poolse krijgsmacht

Net zoals veel Poolse militairen sloot hij zich aan bij de net opgerichte krijgsmacht in 1918. Maczek wilde niet meer terug naar de universiteit en bleef als beroepsmilitair verbonden aan de Poolse staat. Tijdens de Bolsjewiekenoorlog vocht hij wederom in een loopgravenoorlog, zoals hij kende uit de Eerste Wereldoorlog. Hij wilde verandering brengen in deze vorm van statische oorlogsvoering door zijn eenheden met paardenwagens, en later, met auto’s uit te rusten.

Vervolgens liet hij machinegeweren monteren op deze voertuigen als een soort flexibele verdediging. De voertuigen werden gereden naar gaten in de verdediging om zo de aanvallers af te stoppen. Maczek werd geroemd om dit innovatieve plan en kreeg daarom, na het vervullen van enkele staffuncties, het commando over de 10e Gemotoriseerde brigade in 1938 aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.

De Duitse inval in 1939 en het verdere verloop van de Tweede Wereldoorlog

De gevechten in Polen en Frankrijk

Vanaf 1 september 1939 verdedigde Generaal Maczek en zijn 10e Gemotoriseerde brigade het zuidelijke gedeelte van Polen. Hij vertraagde de Duitse opmars succesvol totdat ongeveer twee weken later de Sovjets zich in het gevecht mengden. De commandant en zijn eenheid weken uit naar Hongarije. Na een korte internering van ongeveer vijf weken vluchtte Maczek en zijn gezin, via Italië naar Frankrijk. In dit land werd hij bevorderd tot brigadegeneraal en reorganiseerde hij zijn cavalerie-eenheid. Op 10 mei 1940 vocht Maczek weer tegen de Duitsers. Na de Franse capitulatie op 22 juni 1940 vernietigden de Polen hun materieel. Maczek kreeg opdracht om naar het Verenigd Koninkrijk uit te wijken. Ditmaal ging de reis via Marseille en Algiers naar de Britse eilanden.

Van Groot-Brittannië naar Breda

In Groot-Brittannië aangekomen moesten Maczek en zijn gezin direct door naar Schotland. In de periode 1940-1942 was Maczek hoofdzakelijk bezig met de opbouw van de militaire eenheid waarmee hij geassocieerd zou worden, de 1e Poolse pantserdivisie. Met deze eenheid zou hij, inmiddels bevorderd tot generaal-majoor, vechten in Normandië, België en Nederland. Een van de grootste successen was de inname van Breda op 28-29 oktober 1944. De Brabantse stad werd zonder veel menselijk leed en vernieling ingenomen, precies zoals Maczek had bevolen. Als dank kregen Maczek en zijn divisie op 30 oktober 1944 het ereburgerschap van Breda aangeboden uit handen van de toenmalige burgemeester Van Slobbe.

De naoorlogse jaren en het geheim rond de Poolse generaal Maczek

Terugkeer naar Schotland

Na de demobilisatie gingen veel Poolse veteranen terug naar de plekken waar ze in de Tweede Wereldoorlog langer zijn gebleven. Voor velen was dit Groot-Brittannië en Schotland in het bijzonder. Een terugkeer naar, het door de Sovjets bezette, Polen was geen optie. Een groot aantal vervolgde ook de reis naar Britse Commonwealth-staten (Canada, Australië en Nieuw-Zeeland). Een kleiner aantal ging terug naar Breda. De plek waar ze de winter van 1944-1945 hadden meegemaakt en een relatie hadden opgebouwd met lokale bewoners. Maczek werd uitgenodigd om als ereburger in Breda te gaan wonen, op uitnodiging van de burgemeester van Breda. Toch wilde de Poolse generaal terug naar Schotland, de plek waar het merendeel van zijn militairen naartoe ging. In 1947 ging hij wonen in de Schotse hoofdstad Edingburgh.

Een veteraan zonder geld

De naoorlogse positie verliep niet zo fijn voor de Poolse generaal. Net zoals de andere Poolse bevrijder Sosabowski, ontving Maczek ook geen Brits overheidspensioen. Hij deed verschillende laaggeschoolde baantjes om de eindjes aan elkaar te knopen voor zijn familie. Daar kwam nog bij dat Maczek en zijn vrouw de zorg hadden over een dochter met een fysieke beperking. De zorgkosten waren daarom nog een extra belemmering. Nadat in de jaren 50 van de twintigste eeuw dat nieuws bekend werd in Breda werd er actie ondernomen. Het kon niet zo zijn dat hun voormalige bevrijder een armoedig leven leidde vonden de meeste mensen uit Breda. Er kwam een petitie en er werd druk uitgeoefend door de burgemeester op de regering om de Poolse bevrijder financieel te ondersteunen.

De geheime pensioenbetaling
Vanaf januari 1952 gaf de Nederlandse regering Maczek een Nederlands generaalspensioen, volledig geïndexeerd. Het was een publiek geheim, waarschijnlijk omdat de Nederlandse regering in de Koude Oorlog geen conflict wilde veroorzaken met de Sovjets, noch de Britse regering tegen de haren wilde strijken. Via de Nederlandse ambassade in Londen maakte de Nederlandse overheid – tot aan zijn dood – jaarlijks het generaalspensioen over aan de Poolse generaal. Uiteindelijk stierf Maczek op 11 december 1994 en werd hij 102 jaar oud. De overblijfselen zijn bijgezet op het Pools militair ereveld in Breda waar de Polen zijn begraven die in Nederland zijn gesneuveld. Nog elk jaar worden er in diverse Nederlandse plaatsen generaal Maczek en zijn 1e Poolse pantserdivisie herdacht. De meest bekende locaties zijn de steden (en omgeving): Breda, Stadskanaal, Emmen en Winschoten.

Lees verder

• Jozef Pilsudski: De anti-Russische Poolse vrijheidsstrijder
• Stanislaw Sosabowski en de Poolse parachutisten
• De 1e Poolse pantserdivisie en de bevrijding van Nederland