Etty Hillesum in Kamp Westerbork

Etty Hillesum is 28 wanneer zij in 1942 als medewerkster van de Joodsche Raad in Kamp Westerbork komt werken. Haar taak is de mensen bij te staan tijdens hun voorbereiding op transport. Etty wil zich niet ontrekken aan het lot van haar volk en wijst alle aanbiedingen om te kunnen onderduiken van de hand. Etty houdt een dagboek bij die behalve een sterke spirituele groei ook een helder inzicht geeft in het dagelijks leven in Kamp Westerbork. Haar geschriften zijn na de oorlog uitgegeven.

Jeugd en studie

Esther (Etty) Hillesum wordt geboren op 15 januari 1914 in Middelburg. Ze is de dochter van Louis en Riva Hillesum. Riva is een Russin, in 1907 naar Nederland gevlucht. Kaalgeschoren en in soldatenkleren was ze daar maar net ontsnapt aan een grote pogrom. In Nederland ontmoet ze Louis met wie ze in 1912 trouwt. Het stel krijgt na Etty nog twee zoons: Jaap in 1916 en Mischa in 1920. De Hillesums vormen een druk en chaotisch gezin. Ze zijn joods maar niet religieus. Mischa is muzikaal zeer begaafd en oefent van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat op de piano. Jaap is een briljante leerling, hij zal later medicijnen gaan studeren en dokter worden. Maar beide broers zijn geestelijk labiel, Jaap wordt een paar maal opgenomen in een inrichting en ook Mischa belandt in 1939 in een psychiatrisch ziekenhuis waar hij behandeld wordt voor schizofrenie. Na een aantal verhuizingen komt het gezin in 1924 terecht in Deventer. Etty doorloopt in Deventer het gymnasium waarna ze in 1932 rechten gaat studeren in Amsterdam. Ze leidt een vrij wild studentenleven met veel feestjes en veel vriendjes. In juli 1939 studeert Etty af. Ze wil verder studeren en begint aan een studie Slavische talen. In 1942 maakt de Duitse bezetter het haar onmogelijk om haar studie voort te zetten. Sinds 1937 woont Etty bij accountant en weduwnaar Han Wegerif in, aanvankelijk met de intentie om zijn huishouding te voeren. De twee krijgen echter ook een verhouding.

Julius Spier

Julius Spier, de man die later zo’n grote rol in Etty’s leven zou gaan spelen, werd in 1887 geboren in het Duitse Frankfurt am Main. Spier werkte 25 jaar bij een handelsfirma waarna hij zich terugtrekt uit het zakenleven om zich te wijden aan zijn passie: de handleeskunde. Hij gaat in de leer bij de beroemde psycholoog Carl Jung. Jung raadt hem aan een eigen praktijk te openen wat Spier ook doet. In deze praktijk kunnen mensen cursussen handleeskunde volgen maar ook bij hem in therapie gaan. Het leven wordt voor de joodse Spier in het nazi-Duitsland van de jaren dertig ondertussen steeds moeilijker. In 1939 vlucht hij naar Nederland en vestigt zich in Amsterdam. Vanaf eind 1940 huurt hij twee kamers in de Courbetstraat, waar hij ook cursussen en therapieën gaat geven. Op 3 februari 1941 maakt Etty voor het eerst kennis met Spier, ze gaat met een kennis mee die een cursus handlezen bij hem volgt. Spier leest Etty’s hand als voorbeeld voor de cursisten. Etty is meteen diep onder de indruk van de charismatische man. Omdat Etty aan depressieve buien lijdt en soms bang is dat ze net als haar beide broers aan een psychische stoornis leidt, besluit Etty bij Spier in therapie te gaan. Op zijn aanraden en als onderdeel van de therapie begint Etty op 9 maart 1941 met het bijhouden van een dagboek. Net als Anne Frank heeft Etty literaire ambities en wil ze haar dagboek later gebruiken voor het schrijven van een boek. Ondanks het leeftijdsverschil van meer dan 25 jaar krijgen Etty en Julius een heftige relatie met elkaar. De verhouding is problematisch omdat Etty al een relatie heeft met Wegerif en Spier verloofd is met een vrouw die in Londen op hem wacht. Etty schrijft veel in haar dagboek over Spier (die ze aanduidt met S) en haar worsteling met haar gevoelens voor hem. Ondanks de heftige gevoelens lijkt de behandeling van Spier Etty goed te doen. In de loop van 1942 wordt Julius ernstig ziek, hij lijdt aan kanker. Op 15 september van datzelfde jaar sterft hij aan deze ziekte.

Kamp Westerbork

Op 15 juli 1942 krijgt Etty een administratief baantje bij de Joodsche Raad. Ze werkte daar met tegenzin want ze heeft het idee dat de Joodsche Raad de joodse bevolking niet helpt maar juist meewerkt aan hun deportatie. Ze vraagt en krijgt ander werk, werk dat zij als zinvoller ervaart. Op 30 juli 1942 wordt ze overgeplaatst naar doorvoerkamp Westerbork, op de Drentse heide. Ze werkt op de afdeling 'Sociale Verzorging Doortrekkenden', haar werkzaamheden zijn te vergelijken met die van een maatschappelijk werkster. In Kamp Westerbork sluit ze met meerdere personen vriendschap. Jopie Vleeschouwer, Philip Mechanicus en Osias Kormann worden erg belangrijk voor haar. Het leven in Kamp Westerbork is zwaar. Etty noemt het in haar dagboeken de hel. Over de overvolle woonbarakken schrijft ze: ‘Een volgepropt mensenpakhuis, men slaapt met drie tegelijk op twee smalle ijzeren britsen, bij de mannen geen matrassen, geen mogelijkheid ergens iets op te bergen, benauwd, schreeuwende kinderen, de grootst mogelijke ellende. Ik zal proberen ze er zo goed mogelijk door te slepen. Ik voel me zelfs heel krachtig en moedig, hoewel het je soms helemaal zwart voor de ogen wordt en alles onbegrijpelijk is.’ In Westerbork gaat het slecht met Etty’s gezondheid. Steeds weer gaat ze voor een paar weken terug naar Amsterdam om weer een beetje op krachten te komen. De winter van 1943 brengt ze zelfs in zijn geheel in Amsterdam door. Op 5 december 1942 ondergaat ze een galoperatie. Ze keert pas op 6 juni 1943 weer naar Westerbork terug. Haar ouders en broer Mischa komen eind juni als gevangenen in het kamp aan. Op 5 juli 1943 maken de Duitsers een einde aan de speciale status van de medewerkers van de Joodsche Raad. De helft van hen mag terug naar Amsterdam en de andere helft moet in het kamp blijven. Etty kiest voor het laatste, haar reisvergunning wordt ingetrokken en vanaf dat moment is ze een gewone gevangene die met angst en beven afwacht wanneer voor haar het moment van transport komt. Een verzetsgroep in het kamp biedt Etty de mogelijkheid om onder te duiken maar Etty bedankt. Etty wil zich niet ontrekken aan het lot van haar volk. Ze beseft dat er veel mensen zijn die niet de connecties, de middelen en de mogelijkheden hebben om onder te duiken.

Rauter, Auschwitz

Op 7 september 1943 wordt de familie Hillesum, vader, moeder, Etty en Mischa, op transport gesteld. De aanleiding voor deze plotselinge ontwikkeling is een tragische. Moeder Hillesum, Riva, schrijft een brief naar de hoogste SS-politieofficier in Nederland Hans Rauter en vraagt hem in deze brief om privileges voor Mischa op basis van zijn muzikale begaafdheid. Rauter is woest. Hij vraagt zich af waar Riva de in zijn ogen enorme brutaliteit vandaan haalt om als onbeduidende joodse vrouw, hem, een hooggeplaatste SS-er een brief te sturen. Woedend verordonneerd hij dat de hele familie Hillesum op transport moet. Er volgt een driedaagse reis vol ontberingen waarna de familie aankomt in Auschwitz. De vader en moeder van Etty sterven of tijdens dit transport of, wat waarschijnlijker is, worden direct na aankomst worden vergast, hun officiële sterfdatum is 10 september 1943. Volgens het Rode kruis overlijdt Etty in Auschwitz op 30 november 1943, slechts negenentwintig jaar oud. Jaap en Misscha overleven de oorlog ook niet: Jaap overlijdt in april 1945 tijdens een dodenmars vanuit kamp Bergen Belsen, Mischa overlijdt net als zijn zus in Auschwitz, hij een paar maanden na haar, op 31 maart 1944.

Publicaties

Toen Etty in 1943 voorgoed haar huis in Amsterdam verliet, gaf ze haar dagboeken aan een huisgenote in bewaring. Ze vroeg de huisgenote de geschriften na de oorlog aan de schrijver Klaas Smelik te overhandigen. Hij zou dan moeten zorgen dat het werk gepubliceerd zou worden.Vlak naar Etty’s deportatie in 1943 publiceren vrienden van haar illegaal twee lange brieven die zij geschreven heeft over de situatie in Kamp Westerbork. Om de Duitsers te misleiden krijgt de publicatie de titel ‘Drie brieven van den kunstschilder Johannes Baptiste van der Pluym (1843-1912)’. Na de oorlog lukt het Smelik niet om uitgevers zo ver te krijgen de dagboeken of brieven van Etty uit te geven,niemand is geïnteresseerd. Pas in 1979 lukt het Smeliks zoon een uitgever te vinden. Bij uitgeverij De Haan verschijnt in 1981 keuzes uit haar dagboeken onder de titel ‘Het verstoorde leven; dagboek van Etty Hillesum 1941-1943’. Het boek is een daverend succes. Veel mensen raken geïnspireerd door de worsteling, het geloof, de spirituele groei en het lot van deze oprechte jonge vrouw. In 1982 verschijnt 'Het denkende hart van de barak', Brieven van Etty Hillesum’. In dit boek zijn brieven en kaarten opgenomen die Etty geschreven heeft vanuit Kamp Westerbork, onder andere de twee brieven die in de oorlog al illegaal uitgegeven waren. In 1984 worden twee nieuwe dagboeken van Etty gevonden en uitgegeven onder de titel 'In duizend zoete armen, Nieuwe dagboekaantekeningen van Etty Hillesum’. In 1986 tenslotte worden alle dagboeken en brieven aan en van Etty gebundeld en gepubliceerd onder de naam ' Etty, De nagelaten geschriften van Etty Hillesum 1941-1943’.