Menselijke klanken: medeklinkers

Mensen kunnen allerlei verschillende klanken produceren met hun longen, stembanden, luchtwegen, mond, tong en lippen. Het International Phonetic Alphabet (IPA) biedt een gestandaardiseerde manier om menselijke klanken te classificeren. Hieronder volgt een overzicht van de medeklinkers zoals IPA deze aangeeft. Het belangrijkst in de classificatie van medeklinkers is de volgende driedeling: plaats van articulatie, manier van articulatie en stem. Aan de hand van die drie kenmerken kunnen de meeste medeklinker gespecifeerd worden. Het gaat hier om de zogenaamde pulmonische medeklinkers, waarbij lucht uit de longen geperst wordt. Alle Nederlandse medeklinkers zijn pulmonisch. Bij niet-pulmonische klanken worden de longen niet gebruikt (bijvoorbeeld de zogenaamde kliks in Afrikaanse talen). In dit artikel wordt eerst de driedeling behandeld aan de hand van pulmonische medeklinkers, om vervolgens te kijken naar verschillende soorten niet-pulmonische medelinkers.

Plaats van articulatie

Klanken worden gevormd door een tijdelijke vernauwing in de mond of luchtpijp. Deze vernauwing wordt gemaakt door bijvoorbeeld de lippen of de tong. De plaats van articulatie verwijst naar de plek in de mond waar de vernauwing zich bevindt. De alveolaire rand is het vlakke stuk achter de tanden. IPA kent de volgende plaatsen (van voor naar achter):


Er zijn ook medeklinkers die twee plaatsen van articulatie kennen. Deze worden besproken onder het kopje gecoarticuleerde medeklinkers.

Manier van articulatie

Er zijn verschillende manieren waarop de lucht de vernauwing kan passeren. IPA kent de volgende manieren van articulatie:


Plosieven en fricatieven worden ook wel obstruenten genoemd, terwijl alle andere soorten klanken sonoranten heten.

Stem

Het laatste kenmerk is het gebruik van de stembanden. Dit is een eenvoudige tweedeling: de stembanden trillen wel of niet. Dit verschil wordt aangeduid als stemhebbend (wel) en stemloos (niet). Er zijn verschillende klanken die alleen op dit kenmerk verschillen, met name plosieven en fricatieven. Hieronder volgen een aantal voorbeelden:

Niet-pulmonische medeklinkers

Ook deze speciale medeklinkers worden beschreven aan de hand van de driedeling: plaats van articulatie, manier van articulatie en stem. De meest voorkomende medeklinkers zijn pulmonisch, d.w.z. lucht wordt uit de longen geperst. Niet-pulmonische klanken zijn echter wijdverspreid over de wereld, bijvoorbeeld in Afrika, Azië en de oorspronkelijke talen van Amerika en Australië. Daarnaast zijn er ook nog medeklinkers die meer dan één plaats van articulatie hebben, de zogenaamde gecoarticuleerde medeklinkers.

Gecoarticuleerde medeklinkers

Zoals reeds gezegd hebben gecoarticuleerde medeklinkers twee plaatsen van articulatie. In IPA wordt dit meestal aangeduid met een zogenoemde tie bar (ronde verbindinsstreep boven of onder de twee tekens). Op haar overzicht geeft IPA twee voorbeelden: kp en ts. Daarnaast zijn er ook nog zes speciale symbolen om gecoarticuleerde medeklinkers te beschrijven: drie labiale approximanten en drie palatale fricatieven. Gecoarticuleerde medeklinkers bevatten meestal een labiale, palatale of velaire klank.
Deze speciale medeklinkers komen voor in veel verschillende talen. Een voorbeeld uit het Engels is de /w/ van went. Deze wordt beschreven als een stemhebbende bilabiale velaire approximant. Dit betekent dat de lippen getuit worden en de achterkant van de tong omhoog gaat.

Kliks

Kliks zijn een speciale groep gecoarticuleerde medeklinkers. De lucht wordt vastgehouden tussen de twee plaatsen van articulatie en de tong maakt een zuigend geluid. Dat klinkt erg ingewikkeld, maar iedereen kan het. Het klak-geluid dat we maken bij paarden en het /tsk/-geluid als we onze afkeuring laten blijken zijn allebei kliks, respectievelijk lateraal en dentaal. Naast deze twee vormen worden in IPA ook nog drie andere kliks onderscheiden: een bilabiale (kus-geluid), post-alveolaire en palate. Kliks komen voor in de Khoisan-taalfamilie in zuidelijk Afrika. Kliks zijn alleen te vinden aan het begin van een woord of stam van een woord, nooit in het midden of aan het eind.

Stemhebbende implosieven

De term implosieven suggereert al dat we hier te maken hebben met omgekeerde plosieven. Bij een implosief wordt meestal lucht naar binnen gezogen in plaats van naar buiten geperst. Dit is te vergelijken met iemand die naar een verhaal luistert en dan “ja” zegt door in te ademen in plaats van uit te ademen. Maar implosieven kunnen ook gemaakt worden door een vacuum in de mond te creëren en dat dan los te laten (waardoor lucht naar binnen strootm). IPA kent vijf verschillende stemhebbende implosieven: bilabiaal, dentaal/alveolair, palataal, velair en uvulair. Implosieven komen voor in verschillende Afrikaanse talen onder de Sahara, Zuid-Oost Azië en het Amazonegebied. Europa en Australië kennen deze medeklinkers niet en in Noord-Amerika, Zuid-Amerika en India hebben slechts enkele talen deze klanken.

Ejectieven

Ejectieven zijn tegengesteld aan implosieven. In plaats van lucht naar binnen te zuigen, gaat er lucht naar buiten. Maar wat maakt ze dan anders dan gewone pulmonische medeklinkers? Bij ejectieven wordt geen lucht uit de longen gebruikt, maar wordt lucht vastgehouden tussen de stembanden en de plaats van articulatie. Deze lucht wordt dan losgelaten met een duidelijk hoorbare uitbarsting. Ejectieven zijn betrekkelijk eenvoudig: zet je tong op de plaats van een k, houdt de lucht vast (je voelt de druk groeien) en laat los. Je hebt dan een velaire ejectief geproduceerd. Er zijn allerlei ejectieven, maar IPA noemt de bilabiale plosief, dentale/alveolaire plosief en de alveolaire fricatief expliciet. Ejectieven komen vooral voor in de oorspronkelijke talen van noordwestelijk Noord-Amerika, maar ook in westelijke delen van Noord- en Zuid-Amerika, oostelijk Afrika, zuidelijk Afrika en de Kaukasus. Ook enkele talen van Austronesië kennen ejectieven.

Conclusie

De pulmonische en niet-pulmonische medeklinkers kunnen benoemd worden door een combinatie van drie kenmerken: gebruik van de stembanden, plaats van articulatie en manier van articulatie. Als er bijvoorbeeld gesproken wordt over een stemhebbende post-alveolaire fricatief, dan is dat een /zj/ klank (als in journaal). IPA kent in totaal 63 verschillende symbolen voor medeklinkers. Uiteraard vallen talen niet altijd precies binnen de regels. IPA heeft daarom speciale symbolen die effecten als velarisatie, aspiratie en kraakstem kunnen beschrijven.

Lees verder

• Menselijke klanken: klinkers
• Een tweede taal leren op latere leeftijd
• Wat is algemene taalwetenschap?
• Wat is toegepaste taalwetenschap?
• Engelse uitspraak