Menselijke klanken: klinkers

Mensen kunnen allerlei verschillende klanken produceren met hun longen, stembanden, luchtwegen, mond, tong en lippen. Het International Phonetic Alphabet (IPA) biedt een gestandaardiseerde manier om menselijke klanken te classificeren. Hoe geeft het IPA klinkers aan? Het belangrijkst in de classificatie van klinkers is de indeling van de ruimte in de mond. Net als bij de medeklinkers betreft het hier een driedeling: openheid, locatie van de tong en lipronding.

• Openheid
• Locatie
• Lipronding
• Klankverschuiving
• Conclusie

Openheid

Openheid verwijst naar hoe ver de mond open is tijdens de klank. IPA kent zeven stappen van gesloten naar open.

Locatie

Locatie verwijst naar hoe ver naar voren dan wel naar achteren de tong is tijdens de klank. In de tabel bij “Openheid” zijn alle voorbeelden voorin of centraal. IPA kent in total vijf stappen van voorin naar achterin

Lipronding

Behalve locatie en openheid speelt ook de ronding van de lippen een rol. Dit is een simpele tweedeling: gerond of niet. Bij ongeronde klinkers worden de mondhoeken naar achteren getrokken. In onderstaande tabel staan enkele klanken die alleen verschillen op dit aspect.

Klankverschuiving

De uitspraak van talen is aan verandering onderhevig. Je kunt dit heel goed horen als je naar radio- of tv-opnames luistert uit de jaren '50. De manier van spreken klinkt voor onze oren heel stemmig. Dat komt deels door het gebruik van andere woorden, maar ook doordat klanken in de loop der tijd langzaam verschuiven. Deze verschuiving gaat geleidelijk: een klank springt niet direct van meest open "aa" naar meest gesloten "ie", maar kan dus wel opschuiven van "ie" naar "i" bijvoorbeeld.

Als je weet hoe klankverschuivingen plaatsvinden, kun je terug in de tijd kijken naar de manier waarop iets vroeger werd uitgesproken. Omdat bijvoorbeeld alle Germaanse talen uiteindelijk eenzelfde origine hebben, kun je dus de talen met elkaar vergelijken. Kijkend naar nu en hoever ze nu uit elkaar zijn gedreven, kun je terug in de tijd redeneren naar wat het ooit geweest zou kunnen zijn. Op die manier kunnen taalkundigen uitgestorven, oude talen reconstrueren.

Spelling van de taal kan ook een hint zijn van klankverschuiving. In het Nederlands speelt dat minder, omdat wij geregeld de spelling "opschonen", maar in het Engels bijvoorbeeld zie je dit heel duidelijk. Waarom zou je iets anders spellen als het hetzelfde wordt uitgesproken? Dat doe je niet, dus geeft dit een aanwijzing dat er ooit wel verschillen bestonden tussen woorden die nu hetzelfde klinken. Denk bijvoorbeeld aan paren als heir - air, rain - rein - reign, cloud - could. En andersom: waarom zou je iets hetzelfde spellen als het anders wordt uitgesproken? Het bekendste voorbeeld is -ough: de woorden enough (enof), though (thow), through (thruu), rough (ruf), plough (plaauw), ought (ooht), borough (borra) en hiccough (hiccup) hebben alle acht dezelfde spelling, maar een andere uitspraak. Het is waarschijnlijk dat al deze -ough vormen ooit veel meer op elkaar leken, maar dat de klanken verschoven zijn terwijl de spelling niet veranderd is.

Conclusie

Klinkers worden geclassificeerd aan de hand van drie kenmerken: openheid, locatie en lipronding. In totaal kent IPA aparte symbolen voor 28 verschillende klinkers. Uiteraard vallen klanken niet altijd precies hierbinnen, dus zijn er speciale markeringen voor verhoogde, verlaagde, gecentraliseerde, rondere en minder ronde klanken. Dit kan ook helpen om beginnende klankverschuiving aan te geven.

Lees verder

• Menselijke klanken: medeklinkers
• Wat is algemene taalwetenschap?
• Wat is toegepaste taalwetenschap?
• Engelse uitspraak
• Een tweede taal leren op latere leeftijd