Romans 20e eeuw: De aanslag van Mulisch

De roman De aanslag van Harry Mulisch was bij verschijning een ongekend succes. In een jaar tijd werden er 200.000 exemplaren van het boek verkocht. Na twee jaar stond de teller al op 350.000 exemplaren. Ook in de jaren daarna werd het boek regelmatig herdrukt. De film, bekroond met een Oscar, stimuleerde de verkoop. Om diverse redenen was het boek lange tijd populair bij scholieren. Zowel in 1993 als 2011 was De aanslag het meest gelezen boek op hun leeslijst. De bestseller was steady seller geworden. Dit boek van Mulisch doorstond de tand des tijds en verwierf zich een blijvende plaats in de Nederlandse letterkunde.

Invloed van de Tweede Wereldoorlog

De auteur Harry Mulisch (1927-2010) werd beroemd met de uitspraak 'Ik ben de Tweede Wereldoorlog'. Ongetwijfeld heeft de Tweede Wereldoorlog als een beslissende ervaring op hem gewerkt. Hij verzekerde later overigens in een interview dat zijn jeugd geen trauma had achtergelaten.

De situatie waarin Mulisch opgroeide maakte het voor hem niet gemakkelijk. Zijn vader bezat de Oostenrijkse nationaliteit en zijn moeder was afkomstig uit een joodse familie. In 1936, toen Mulisch negen jaar oud was, scheidden zijn ouders. Na de oorlog werd zijn vader, die met de Duitsers had samengewerkt, enige tijd in een kamp geïnterneerd.

De Tweede Wereldoorlogromans van Mulisch

Mulisch schreef een aantal romans die (deels) in de Tweede Wereldoorlog spelen. In die romans is de invloed van het oorlogsverleden op de mens van nu, met als symptoom allerlei schuldgevoelens, een belangrijk thema. Ook het geweld, dat zich kan uiten in een oorlog, is een belangrijk thema.

In Het stenen bruidsbed (1959) reist de Amerikaanse tandarts Norman Corinth in 1958 naar Dresden. In de oorlog heeft hij, als bemanningslid van een Amerikaans vliegtuig, geholpen Dresden te vernietigen. Hij komt tot het besef dat het bombardement zinloos was: 'Wij gooiden Dresden plat omdat het Dresden was'.

In De aanslag (1982) spelen allerlei schuldgevoelens een rol. Een man ontraadselt na de oorlog de ramp die zijn gezin trof.

In Siegfried (2001) ontmoet een beroemde Nederlandse schrijver, ongetwijfeld een zelfportret van Mulisch, twee vroegere vertrouwelingen van Hitler. Van hen verneemt hij het droeve verhaal over het fictieve zoontje van Hitler.

De bestseller De aanslag

Inhoud

De roman De aanslag, met als ondertitel 'De geschiedenis van een voorval', begint in de hongerwinter. De twaalfjarige Anton Steenwijk maakt in januari 1945 mee hoe zijn ouders en zijn oudere broer Peter door de Duitsers worden doodgeschoten. Hun huis wordt in brand gestoken. Het is de door de Duitsers genomen wraak voor het doodschieten van een NSB'er. Zijn ouders en broer zijn echter onschuldig. De buren hebben de door verzetsstrijders doodgeschoten NSB'er voor hun deur gelegd, omdat ze bang waren voor represailles. Anton, die wordt gearresteerd, is de enige overlevende van het gezin. Hij wordt geobsedeerd door de schuldvraag. Na de oorlog doet Anton 35 jaar over het ontraadselen van de vreselijke gebeurtenis.

Na de episode in 1945 volgen nog drie andere episodes. In 1952 brengt hij een bezoek aan zijn vroegere buren. In 1956 ontmoet hij de zoon van de neergeschoten NSB'er. Hij bezoekt in 1966 de begrafenis van een ex-verzetsstrijder. Tijdens de laatste ontmoeting, in 1981, spreekt hij met een dochter van een andere buurman van destijds.

Een spontane bestseller

De in 1982 bij Uitgeverij De Bezige Bij verschenen roman was een onverwacht enorm succes, een spontane bestseller. In het eerste jaar waren er al 200.000 exemplaren verkocht. Dat was in de Nederlandse letteren nog niet eerder voorgekomen. Het verkoopcijfer liep in het tweede jaar op tot 350.000 exemplaren. De piek van de verkoop lag, met dertien drukken, in de eerste twee jaar, een patroon dat bij meer naoorlogse bestsellers optreedt.

In 1986 werd het boek door Fons Rademakers verfilmd. De film won in 1987 een Oscar voor de beste buitenlandse film. De verkoop kreeg een nieuwe impuls. Uiteindelijk zijn er van de roman De aanslag honderdduizenden exemplaren verkocht.

De populariteit van De aanslag

De roman De aanslag, waarin de enige overlevende van een dramatische gebeurtenis probeert te achterhalen wie er verantwoordelijk voor zijn, deed het opvallend goed bij middelbare scholieren. Bij peilingen in 1993 en 2011 was de roman het meestgelezen boek op hun leeslijst. Overigens was de roman niet alleen populair bij scholieren. Het boek trok vele lezers en was zowel in binnen- als buitenland een overweldigend succes.

De grote populariteit is verklaarbaar. Ook in deze tijd hebben de lezers belangstelling voor de oorlogsthematiek. Zeker als die verpakt is in een toegankelijk verhaal in eenvoudige taal. Bovendien is De aanslag een vlot geschreven, vernuftig geconstrueerd en spannend boek. De hoofdfiguur probeert een raadsel te ontrafelen. Van de puzzel duiken steeds nieuwe stukken op. De raadsels worden opgelost en de waarheid komt aan het licht.

Van bestseller naar steady seller

De verkoop van de roman kende, zoals al eerder vermeld, een piek in de eerste twee jaar. Dat is een typisch bestsellerpatroon. Bestsellers worden na een stormachtige verkoop niet zelden vergeten. Het patroon van De aanslag veranderde echter, net als het patroon van een vergelijkbare bestseller als Een vlucht regenwulpen van Maarten 't Hart, in dat van een steady seller. De verkoop van de roman liep gedurende vele jaren gestaag door. Het boek, dat steeds weer nieuwe lezers vond, werd lange tijd regelmatig herdrukt. Van de twintig door Mulisch geschreven romans hebben zijn 'jongensboeken voor volwassenen', De aanslag en De ontdekking van de hemel, de tand des tijds het beste doorstaan. De roman De aanslag heeft zich een prominente, blijvende plaats verworven in de Nederlandse letterkunde.

Lees verder

• Romans 20e eeuw: Ik Jan Cremer, een opzienbarende bestseller
• Romans 20e eeuw: De tweeling van Tessa de Loo