Politieke humor als geheim wapen van schrijvers

Humor is een beproefd middel om lastige kwesties bespreekbaar te maken. Dat geldt ook voor politieke kwesties. Komieken en schrijvers maken soms gebruik van humoristische technieken om hun serieuze punt te maken. Welke technieken heeft een schrijver om zijn politieke teksten aantrekkelijk te maken voor een grote groep lezers? Hoe zit het in het bijzonder met het schrijven van humor in politiek getinte boeken of columns, bijvoorbeeld bij auteurs als Joseph Heller of Jan Blokker?

Schrijven over serieuze kwesties met behulp van humor

William Zinsser, auteur van de bestseller On Writing Well: the Classic Guide to Writing Non-fiction, beschouwt humor als het geheime wapen van de schrijver van non-fictie. Volgens hem is dat wapen geheim, omdat slechts weinig schrijvers beseffen dat humor doorgaans hun krachtigste, en soms hun enige instrument is om een belangrijke kwestie aan de orde te stellen.

Humor is een manier waarop een schrijver belangrijke kwesties op een voor de lezer aantrekkelijke manier kan behandelen. Schrijvers die humor als wapen hanteren, worden door de politiek niet altijd serieus genomen. Aangezien een auteur met behulp van humor de publieke opinie effectief kan beïnvloeden zonder zichzelf aan allerlei risico's bloot te stellen, is humor volgens Zinsser een ernstige zaak. Dit is de paradox van de humor.

Neem bijvoorbeeld de humor van een komiek als Mort Sahl of van auteurs als Joseph Heller, William Zinsser, en Jan Blokker.

De kracht van het schrijven van satire: Catch-22 van Joseph Heller

Neem bijvoorbeeld Catch-22, de satirische en historische roman van de Amerikaanse auteur Joseph Heller, die voor het eerst werd gepubliceerd in 1961 tijdens het hoogtepunt van de Koude Oorlog. Joseph Heller stond feitelijk zeer kritisch tegenover het bureaucratisch handelen en redeneren en over het voeren van oorlog, maar wist dit met behulp van absurdistische middelen op een boeiende manier te brengen.

Direct na publicatie riep het boek heftige commentaren op. Aanvankelijk was deze roman vooral populair onder de aanhangers van de toen juist opkomende Anti-Vietnambeweging, maar tegenwoordig wordt het boek beschouwd als een van de grootste literaire werken van de 20e eeuw.

Uitvergroting van ongemakkelijke waarheden om je tekst luchtig te houden

Serieuze humoristen proberen ongemakkelijke waarheden uit te vergroten tot een omvang waarop deze als bizar wordt gezien. Daarbij proberen ze uitingen van verontwaardiging of zedenpreken te voorkomen, omdat dergelijke uitingen doorgaans averechts werken. De schrijver met humor hanteert satire, parodie, ironie, hekelschrift of nonsens om zijn serieuze onderwerp te verbloemen.

Wie een artikel of boek heeft gelezen waarin een bepaalde kwestie door een humoristisch schrijver is behandeld, kijkt voortaan anders en met een frisse blik naar die kwestie, ongeacht of het gaat om oorlogvoering, economische crisis of een andere politiek vraagstuk.

Het schrijven van columns om de ogen te openen: William Zinsser

Toen in 1973 in Parijs de vredesconferentie over Vietnam plaatsvond, leek er negen weken lang geen enkele voortgang te worden geboekt. William Zinsser stelde dit aan de kaak in een column waarin dit gebrek aan enige voortgang om een einde te maken aan de bloedige oorlog belachelijk werd gemaakt. In die column beschreef Zinsser verschillende pogingen om vrede aan zijn eigen eettafel te stichten door elke dag de tafel anders neer te zetten of de stoelen van verschillende mensen lager te zetten om hen minder 'status' te geven of hun stoelen de andere kant op te draaien, zodat de andere mensen aan tafel hen niet hoefden te zien. Dit was in wezen precies wat er in Parijs gebeurde.

Dergelijke humorvolle columns zijn effectief, omdat ze dicht leunen tegen het verschijnsel waarop ze een parodie vormen. Ondanks de grove overdrijving, is de column dankzij de stijl en denkwijze effectief, omdat de lezers er ook een specifieke journalistieke vorm in herkennen.

Dergelijke columns maken mensen weliswaar aan het lachen, maar het serieuze doel ervan is helder, namelijk: hier is iets vreemds aan de hand: een uitholling van de kwaliteit van leven of een bedreiging van het leven zelf, en toch veronderstelt iedereen dat dit normaal is. De kracht van de column is dat deze denkwijze wordt doorbroken.

De criticus als idealist: Mort Sahl

De Amerikaanse komiek en acteur Mort Sahl die zich als een van de weinigen in de tijd van Eisenhower kritisch opstelde tegenover de wens van de Verenigde Staten om zich nergens mee te bemoeien, werd gezien als cynicus. Maar zelf beschouwde hij zich als idealist. Als hij iemand bekritiseerde, dan was dat, zo zei hij, omdat hij hoopte op een betere wereld waarin het kwade door het goede zou worden vervangen. In tegenstelling tot de indertijd heersende a-politieke mentaliteit van de zogenaamde Beat Generation die in wezen uitstraalde: 'Ga weg, dit gaat mij niets aan', riep Mort Sahl in wezen: 'Hier ben ik en dit gaat mij aan!'

Met humoristische schrijftechnieken jezelf ongrijpbaar maken

Zinsser is van mening dat wie serieuze humor wil schrijven, zich dat credo eigen moet maken. Komische schrijvers moeten volgens hem bereid zijn de gevestigde orde tegen de haren in te strijken en met behulp van humor kwesties aan de kaak te stellen waarover anders, uit angst voor repercussies, alleen maar kan worden gezwegen. Met behulp van humoristische technieken kan een schrijver zich min of meer ongrijpbaar maken.

De aanpak van columnist Jan Blokker

Als Nederlands columnist schreef Jan Blokker ironische en satirische columns waarin hij de werkelijkheid vaak een slag draaide of op zijn kop zette. Met stilistisch meesterschap stak Jan Blokker vaak de draak met de spelers op het politieke toneel, ongeacht of die links of rechts georiënteerd waren. Hij bediende zich van technieken zoals absurde en/of retorische vragen van ironie, satire en sarcasme en sloeg af en toe een familiaire toon aan. Van politieke correctheid moest hij niets hebben. Meestal onthield hij zich van een mening, behalve als het ging om uiterst rechtse politici: dan reageerde hij fel en soms sloeg hij zelfs aan het schelden.

Deze veelzijdig schrijver (hij was naast columnist ook journalist, schrijver, publicist en amateurhistoricus) overleed op 6 juli 2010 op 83-jarige leeftijd. Zo sterk was zijn passie voor het schrijven dat hij zijn drie columns per week tot het einde van zijn leven bleef schrijven. Zijn laatste column werd gepubliceerd op 5 juli, de dag vóór zijn overlijden. Zolang hij kon, had hij zijn stem laten horen.

Over de manier waarop hij later herinnerd wilde worden zei hij eens: 'Ik ben heel tevreden als ik word nagewezen als een hedendaagse Herodotus die (...) bij herhaling de plank missloeg (...), maar die er wel frank en vrij op uittrok en met de camera zo nu en dan naar links of rechts zwenkte, om zo het uitzicht te openen op wat we over honderd jaar nader als Geschiedenis zullen leren kennen.' Dus evenals de Amerikaanse Mort Sahl was ook Jan Blokker in zijn politieke columns in hart en nieren een idealist.

Lees verder

• Creatieve non-fictie of het ware verhaal
• 10 Tips voor pakkende titels van blogs of artikelen
• De titel van je artikel of blog: wat trekt lezers aan?
• Schrijftips voor het slot van een column, artikel of blog
• Negen tips voor herkenbare personages in je korte verhaal