Creatieve non-fictie of het ware verhaal

Verhalen die lezen als een roman, maar die helemaal op de feiten zijn gebaseerd. Daar gaat het in wezen om bij creatieve of literaire non-fictie. Maar wat houdt dit schrijfgenre concreet in? Waar hoort creatieve non-fictie precies thuis in het rijtje: (literaire) fictie, faction, non-fiction? Wat is de plaats van de historische roman in deze context? Hoe flexibel mag een creatief schrijver voor een waarheidsgetrouw verhaal met de feiten omgaan? Welke mate van creativiteit past bij het schrijven in dit genre?

(Literaire) fictie, faction of creatieve non-fictie?

Wat is kenmerkend voor de genres fictie, faction en creatieve non-fictie en hoe verhouden deze genres zich tot elkaar? Achtereenvolgens worden behandeld:

• Fictie tegenover non-fictie
  
• Faction
  
• Creatieve non-fictie
  
• Historische romans: fictie, faction of non-fictie?
  

Daarna wordt gekeken naar de vrijheid van de schrijver bij creatieve non-fictie en de opvattingen van Nederlandse schrijvers hierover.

Fictie tegenover non-fictie

Fictie (zoals romans en verhalen) wordt doorgaans onderscheiden van non-fictie (zoals nieuwsberichten, biografieën of leerboeken). Het belangrijkste verschil tussen de twee tekstsoorten is dat bij fictie de verbeeldingskracht van de schrijver vooropstaat, terwijl bij non-fictie de waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid (volgens de inzichten van de auteur) voorop staat.

Faction

Bij faction vormen de feiten het uitgangspunt, maar eromheen wordt een en ander verzonnen. Faction is dus een mengvorm tussen fictie en non-fictie. De term is een samentrekking van 'fact' en 'fiction'.

Creatieve non-fictie

Creatieve non-fictie wordt ook wel met verhalende (of narratieve) of literaire non-fictie aangeduid. We noemen dit genre creatief, omdat de tekst leest als een verhaal in plaats van als een verhandeling. Dat wil zeggen dat bij creatieve non-fictie gebruik wordt gemaakt van verteltechnieken uit de romankunst. En we spreken van non-fictie, omdat de informatieve functie van de tekst voorop staat en de feiten dus zeer belangrijk zijn.

Verhalen die lezen als een roman

In alle gevallen gaat het bij deze literaire non-fictie om verhalen die lezen als een roman (inclusief spanningsopbouw, dialoog, karakterisering van personages enzovoorts), maar die volledig op verifieerbare feiten berusten. De auteur voegt daarom doorgaans een uitgebreid overzicht met geraadpleegde bronnen aan zijn publicatie toe.

Subgenres van verhalende non-fictie

Creatieve non-fictie omvat een groot aantal subgenres. Denk bijvoorbeeld aan de volgende tekstsoorten waarbij een verhalende aanpak kan worden gevolgd:

• reisverhalen;
• essays;
• biografieën;
• memoires;
• persoonlijke essays;
• verhalende geschiedschrijving;
• verhalende journalistiek.

Nederlandse schrijvers van creatieve non-fictie

In Nederland is de term creatieve non-fictie nog relatief onbekend. Bekende beoefenaren van dit genre zijn of waren bijvoorbeeld Hugo Borst, Martin Bril, Jan Brokken, Joris van Casteren, Judith Koelemeijer, Joris Luyendijk, Geert Mak, Rudi Rotthier, Gerard van Westerloo, Frank Westerman en Annejet van der Zijl.

Internationale populariteit van verhalende non-fictie

In de Verenigde Staten is de narratieve aanpak van informerende teksten zo sterk populair, dat er universiteiten zijn waarop aankomende schrijvers een mastergraad in de creatieve non-fictie kunnen behalen.

In binnen- en buitenland trekt dit literaire genre grote aantallen lezers. Voor hen is de aantrekkingskracht van creatieve non-fictie net zo sterk gelegen in de informatie over het onderwerp van de tekst als in het leesplezier dat een goed geschreven verhaal kan bieden.

De vrijheid van de schrijver bij creatieve non-fictie

Bij het schrijven van non-fictie staat doorgaans de objectiviteit centraal. Maar hoe zit dat met creatieve non-fictie? Welke vrijheden kan een auteur van informatieve teksten zich bij dat genre permitteren?

De glijdende schaal van objectiviteit en subjectiviteit

Over de mate van vrijheid die schrijver bij creatieve non-fictie heeft, bestaan verschillende opvattingen. Dit heeft onder meer te maken met de algemene vraag wanneer een feit als objectief vaststaand kan worden beschouwd. In een aantal gevallen is onvermijdelijk sprake van een subjectieve interpretatie. Immers, een als vaststaand beschouwd feit kan soms voorwerp worden van voortschrijdend inzicht en dan volgens de gevestigde opvattingen naar het rijk der fabeltjes worden verwezen. Sommige zogenaamde feiten, zijn in wezen niet meer dan beredeneerde veronderstellingen?

Mag een schrijver van creatieve non-fictie zelf gedachten van zijn personages en dialogen bedenken?

Daarmee zijn we aangekomen bij de vraag of een schrijver, bijvoorbeeld met het oog op de literaire kwaliteiten van het werk, zelf de gedachten van zijn personages en dialogen mag bedenken als deze passen binnen de gedocumenteerde opvattingen van zijn personages. Internationaal gezien, lopen de antwoorden van schrijvers op deze vraag sterk uiteen. Datzelfde lijkt te gelden voor de chronologie en plaats van de gebeurtenissen. Maar wat zijn de opvattingen van Nederlandse schrijvers over de toegestane mate van vrijheid bij creatieve non-fictie?

Nederlandse journalisten en auteurs over hun aanpak van creatieve non-fictie

Voor een aflevering van het VPRO-programma Boeken werd in 2007 een aantal bekende Nederlandse journalisten en schrijvers die zich bezighouden met creatieve non-fictie geïnterviewd. Een van de vragen luidde:
'Welke technieken zijn wel en niet geoorloofd bij het vertellen van een verhaal?' Hoe kijken de volgende schrijvers daar tegenaan?

• Geert Mak
  
• Rudi Rotthier
  
• Joris Luyendijk
  
• Gerard van Westerloo
  
• Judith Koelemeijer
  
• Frank Westerman
  

Geert Mak

Geert Mak vindt het vertrouwen tussen de interviewer en de geïnterviewde het belangrijkst. Hij schrijft weliswaar bepaalde gevoelige dingen op als hij vindt dat dit noodzakelijk is, maar hij respecteert ook het recht op geheim in de privésfeer. Daarom verandert hij soms iemands naam, als een gevoelig probleem al te herkenbaar is of hij laat iets weg. Een van de hoofdpersonen uit zijn boek Hoe God verdween uit Jorwerd vertelde hem later eens dat het dorp het een mooi boek vindt, 'Maar waar we nog het meest blij mee zijn, is wat je niet hebt opgeschreven.'

Rudi Rotthier

Volgens Rudi Rotthier mag je de werkelijkheid niet 'verliteraturen'. Om een leesbare context te krijgen voegt hij weleens wat korte uitspraken van een aantal geïnterviewden samen en legt deze in de mond van een personage. Ook gooit hij weleens de chronologie van de gebeurtenissen om. Maar het verplaatsen van een gesprek naar een andere locatie, zou hij als een nederlaag beschouwen. Hij probeert dat soort constructies te vermijden, omdat voor hem de werkelijkheid interessanter dan het verzinsel is.

Joris Luyendijk

Joris Luyendijk gelooft hij niet in een objectieve werkelijkheid die voor iedereen hetzelfde is. Wie hij is en wat zijn verwachtingen zijn, beïnvloeden de manier van zijn kijk op de wereld. Hij vindt het geen probleem om de waarheid een 'beetje geweld' aan te doen' als daardoor de strekking van die waarheid beter tot uitdrukking komt.

In zijn boek Een goede man slaat soms zijn vrouw wilde hij zijn beleving van de Egyptische samenleving schetsen. Het ging hem om mensen die anders bleken te zijn dan hij had gedacht en die niet wilden worden zoals hijzelf. Hij koos voor de techniek van het selecteren en uitlichten. Zo bestaan twee van de vrienden in dat boek niet in de werkelijkheid, maar zijn ze samenvoegingen van verschillende mensen met sterk gelijkende opvattingen.

Gerard van Westerloo

Gerard van Westerloo is tegen het samenvoegen van personages. Dat vindt hij geen journalistiek meer. Volgens hem moet ook literaire journalistiek 'hoe dan ook controleerbaar blijven en op feiten gebaseerd zijn. Je kunt niet, omdat het nu eenmaal mooier is, zo'n stuk van wat fictie voorzien.' Hij adviseert auteurs die gebruik maken van dergelijke literaire verteltechnieken over te stappen op het schrijven van fictie.

Judith Koelemeijer

Judith Koelemeijer gelooft in de kracht van waargebeurde verhalen. In haar ogen is de werkelijkheid 'vaak veel mooier en gekker dan je zou kunnen verzinnen'.

Frank Westerman

Voor Frank Westerman is schrijven 'een nieuwe wereld scheppen door dingen te herbenoemen. Alles krijgt lading, betekenis, zin wellicht door de woorden die je eraan toekent.' Hij wil zijn 'woorden enten op de bestaande realiteit.' Wel streeft hij tegenwoordig bewust subjectiviteit na.

Als correspondent in Joegoslavië in een oorlogssituatie ontdekte hij al snel dat persoonlijke betrokkenheid het onmogelijk maakt objectief te blijven, omdat je betrokken raakt. Toen hij zijn neiging merkte om voor de underdog te kiezen, besloot hij zijn engagement expliciet te maken. 'Ik vertel met het mij toevertrouwde materiaal mijn eigen verhaal, net als een museumdirecteur met een tentoonstelling.'

Lezers en literaire non-fictie

Creatieve (of literaire) non-fictie is een genre dat zich moeilijk laat afbakenen en waarover journalisten en auteurs in binnen- en buitenland uiteenlopende opvattingen koesteren. Overigens lijken de lezers zich niet te storen aan de discussie over het zich permitteren van vrijheden door de auteur. Hen gaat het erom door middel van het lezen van een aantrekkelijk geschreven verhaal een beter inzicht te krijgen in het onderwerp van de tekst.

Historische romans: fictie, faction of non-fictie?

In het algemeen worden historische romans tot de fictie worden gerekend. Soms berust een historische roman niet alleen grotendeels op de verbeeldingskracht van de schrijver, maar heeft deze eveneens relatief veel bronnenonderzoek verricht om de periode waarin het verhaal zich afspeelt, zo realistisch mogelijk te kunnen karakteriseren. In dat geval kan de aanduiding faction op haar plaats zijn. Vaak wordt in een dergelijke historische roman dan bovendien vermeld welke geschiedkundige bronnen zijn geraadpleegd. Het verhaal speelt zich dan af binnen een waargebeurde, zo getrouw mogelijk weergegeven historische context, maar de personages of een deel van hun gedragingen, en uiteraard hun gedachten, zijn aan de fantasie van de auteur ontsproten. Ook wordt soms om schrijftechnische redenen afgeweken van de volgorde of de locatie van een of meer gebeurtenissen.

In een aantal gevallen heeft de schrijver bij een historische roman of kort verhaal zich dermate grondig gedocumenteerd en zich zo sterk tot de kenbare feiten beperkt, dat we niet meer spreken van faction, maar van verhalende (of narratieve) geschiedschrijving (hetgeen een van de vormen van creatieve non-fictie is).

Lees verder

• 10 Tips voor pakkende titels van blogs of artikelen
• De titel van je artikel of blog: wat trekt lezers aan?
• Hoe beeld je de status van personages in je verhaal uit?
• Schrijftips voor het slot van een column, artikel of blog
• Politieke humor als geheim wapen van schrijvers