Litouwen en de eik: kracht, uithoudingsvermogen en de natie

De eik symboliseert in Litouwen de natie. De meeste Litouwers die in de provincies zijn opgegroeid hebben warme herinneringen aan de eik. De boom, welke vaak vlak naast het woonhuis of de boerderij staat, wordt door veel mensen als deel van het gezin gezien. De eik komt terug in vele oude Litouwse tradities, onder meer bij de viering van Joninas (het Litouwse midzomernacht feest). De eik staat symbool voor kracht en uithoudingsvermogen. Toen Litouwen zichzelf onafhankelijk verklaarde, gingen sommige mensen naar buiten en plantten drie bomen in de achtertuin. De eerste was een eik, de tweede was een es, en de derde was een linde. Deze bomen stonden voor de nationale driekleur, de vlag van Litouwen. Ondertussen, aan de andere kant van de wereld, berichtte de New York Times op 10 februari 1991 dat één van de eerste symbolen van Litouwen die het land voor de onafhankelijkheid uit reisden postzegels waren (uitgegeven op 17 mei 1990) , "met een eikenboom, het symbool van Litouwen, en het opschrift 'Herstel van de Onafhankelijke Republiek Litouwen”.

Een officieus symbool van de natie

De New York Times noemde de eikenboom een symbool van Litouwen. Maar het land zelf heeft van de eik nooit een officieel nationaal symbool gemaakt. Integendeel, het blijft een officieus symbool, waar de gehele natie het over eens lijkt te zijn, zonder dat er ooit een publiek debat over het onderwerp heeft plaats gevonden. Deze unanieme, en tegelijkertijd subliminale erkenning van de eik als een nationaal symbool gaat dwars door de ideologische, materiële en culturele verschillen binnen het land en binnen de diverse niveaus van de samenleving. Het Litouwse woord voor de eik, “ąžuolas”, wordt in Litouwen gebruikt om van alles aan te duiden: peuter-speelzalen, meubel-bedrijven, fitness-centra, muziek-groepen, toerisme-clubs, vastgoed-maatschappijen, accountantskantoren en bouwbedrijven. De naam gaat gepaard met een stempel van goedkeuring voor kwaliteit en vakmanschap.

Stalin overleefd

Wat verbazingwekkend is, is dat zelfs in de zwaarste tijd van de Sovjet-bezetting, de meest cynische voorstanders van de agrarische plannen van de Sovjet-Unie de eiken met rust lieten en ze lieten staan, zelfs wanneer ze hele boerderijen en schuren met de grond gelijk maakten en iedere andere boom en groeiende struik op het terrein wegvaagden. Dat betekent dat zelfs deze mensen diep in hun onbewuste geest, de eik respecteerden en genoeg begrip hadden om ze te te laten staan.Tijdens het Stalin-tijdperk werden individuele boerderijen afgenomen van hun eigenaars en deze weren ondergebracht grote collectieve boerderijen waar de voormalige landeigenaren woonden en in zekere zin als slaven werkten. In het proces van de Sovjet-landaanwinning in de jaren zeventig, werd het Litouwse landschap voor een groot deel omgeploegd. Veel boerderijen werden vernietigd, maar de eiken die aan de gebouwen grensden zijn meestal tot de dag van vandaag blijven staan.

Door de eeuwen heen hebben de Litouwers traditioneel eiken langs de randen van hun boeren bedrijven geplant. De eiken verschaften schaduw, schoonheid en een gevoel van spirituele bescherming. Individuele eiken werden serieus geassocieerd met huis en gezin en op hetzelfde moment als ontmoetingsplaats of als een gebied voor meditatie, groepswerk of zang. Bewijs van het respect voor de eik kan ook worden gevonden bij de landelijke wegen met een bocht rond een eik als deze op het pad van de weg groeit of wanneer een stoep stopt aan de voet van een eik en het plaveisel net buiten de boom blijft.

Een metafoor voor kracht en uithoudingsvermogen

In de Litouwse mythologie is één van de weinige mannelijke goden Perkūnas, de dondergod. Deze god werd aangeroepen om de vruchtbaarheid te bevorderen door het gebied met zijn licht te bevruchten, zodat de gewassen in het voorjaar zouden groeien. De dondergod woonde in zijn huis aan de voet van de heilige eik.

Archeologe Gimbutas schrijft in haar boek “De Balten” dat de Litouwers geloofden dat bij een dode iemands ziel het lichaam als een adem zou verlaten en een plaats zou vinden in planten, dieren en vogels, maar het meest in bomen. Mannelijke geesten vonden vaak hun plaats in eiken of in berken. Zij legt in haar boek uit dat de Baltische mensen zeer intieme relaties met deze specifieke bomen hebben.
De eiken en linden zijn de basis bomen in de Baltische folklore. Bij een geboorte wordt een boom geplant of wordt een boom uit het bos toegewezen aan het nieuwe lid van de familie. Er wordt geloofd dat deze boom met dezelfde levenskracht zal groeien als de menselijke tegenhanger. Als de boom wordt gekapt, dan overlijdt de persoon.

In de pre-christelijke religie nam de eik de plaats van een kathedraal in en belangrijke rituelen werden uitgevoerd rond de stam van de boom. De primitieve bevolking geloofde dat eikenbossen heilige plaatsen waren die moesten worden beschermd. Een eikenbos was een heiligdom, een plaats van aanbidding, een plaats voor de communie en een plaats voor verbinding.
Een bevestiging van het bijzondere Litouwse waarde systeem en respect ten aanzien van de eik blijkt uit een fragment uit de 19de-eeuwse Poolse schrijver Józef Ignacy Kraszewski zijn novelle Kunigas (De Priester).

De novelle reconstrueert het Litouwse heidense leven op basis van de op dat moment beschikbare etnografisch informatie. In een scène beschrijft hij een heidense heilige plaats, Kraszewski schrijft: "De Eik was het heiligdom van de dondergod, het was een heilig beeld van hem zelf." Kraszewski beschrijft de activiteiten van de hoge priesters, of vaidilos, wandelend rondom de eik bij het uitvoeren van hun heilige plichten, ondertussen bezig met het genezen van zieke kinderen, de interpretatie van dromen en het geven van adviezen aan tovenaars.

De hedendaagse Litouwse heidense religieuze organisatie Romuva koos als symbool een gestileerde eiken boom met een kleine vlam in de top en drie niveaus van takken die symboliseren de drie werelden: de wereld van de doden, de wereld van de levenden en de wereld van de toekomst. Als onderdeel van de eredienst, eert deze organisatie de eik in verschillende riten.

Eikenbossen krijgen bescherming van de overheid

Eiken in Litouwen worden sinds 1420 bij de wet beschermd. In de hedendaagse cultuur speelt de eerbied voor de eik en de heiligheid van eikenbossen op nationaal niveau. Sommige eikenbossen worden door de overheid beschermd.

Het eikenbos van Kaunas, gelegen in de omgeving van de wijk Žaliakalnis aan de samenvloeiing van de rivieren Nemunas en Neris, is een 63-hectare groot park open voor het publiek. Deze populaire recreatieve bestemming bevat eiken die in leeftijd variëren van 100 tot 320 jaar oud. Het is het grootste stedelijke verband van volwassen eiken in Europa. Het tweede grote eikenbos in Litouwen is het Dūkštos Eiken Park, gelegen tussen Vilnius en
Kernave in het Neris Regionaal Park. Dit 302- hectare grote park bevat natuurlijke wandel-routes door de eikenbossen en een openlucht tentoonstelling van folklore kunst gesneden uit eikenhout.

Zoals gewoonlijk het geval is, ontstaat een nationaal symbool omdat het een uniek aspect van het lokale landschap is. Hoewel de Litouwse oude mythische bossen nu aanzienlijk geslonken zijn,en eiken daar slechts 1,5% van uitmaken, zijn 100 eiken tot nationale monumenten verklaard. De oudste, en een van de oudste in Europa, is de 1500-jaar oude Stelmužė eik, een monoliet van 23 meter hoog en 3,5 meter breed.
Misschien zijn het de ontzagwekkende kwaliteiten van de eik die het een duidelijk symbool van kracht maakt, niet alleen voor de Litouwers, maar ook voor veel andere volken. De eik is de nationale boom van Engeland, Estland, Frankrijk, Duitsland, Polen, Wales en de Verenigde Staten. Hij is van oudsher heilig voor de Serviërs, die hem gebruiken op de nationale en regionale symbolen. Eiken bladeren komen voor op het wapen van Estland. In de klassieke mythologie is de eik een symbool van Zeus en is het zijn heilige boom. In de Bijbel is de eik op Shechem de plaatse waar Jacob de vreemde goden van zijn volk begraaft (Gen 35. 4). Joshua richt een steen onder een eik op als het eerste verbond van de Heer (Jos 24. 25-7).

Hoewel eiken in Litouwen zelden worden gekapt, wordt het hout, wanneer ze worden geoogst, gebruikt voor het bouwen van meubels. De schors wordt gebruikt om een thee te maken die helpt bij het genezen van keelpijn en welke open wonden helpt helen. In een apotheek kan men curatieve thee van de eik rechtstreeks uit de schappen kopen.

Heraldische eiken kransen

Hoewel mensen de macht van de eik vaak associëren met de enorme stam en sterke takken, zijn de bladeren van de eik ook geweldig. In Litouwen bestaat er een traditie van het weven van eiken bladeren in een dikke krans. Eiken kransen worden traditioneel gedragen op het feest van St. John, de zomerzonnewende, de langste dag van het jaar. Tijdens de zonnewende feesten springen Litouwers over de vreugdevuren en zingen en dansen de hele nacht door.
In de afgelopen jaren is het feest van St. John (Jonas) erkend als een nationale feestdag en Litouwers krijgen vrij van het werk om het te vieren. Men kan nu op de populaire openlucht markten in het hele land eiken kransen kopen om vrienden en familie mee te eren met de naam Jonas of Janina. Eiken kransen worden ook vaak gebruikt voor het tonen van eer aan personen die zich verdienstelijk hebben gemaakt op verschillende nationale evenementen, meestal sport kampioenen. Echter, kunstenaars en dichters worden ook vereerd met eiken kransen. Tijdens het jaarlijkse `Lente van de Poëzie` festival, wordt een dichter geselecteerd en bekroond met een eiken krans. De eiken krans is werkelijk een teken van respect.

Lees verder

• Litouwen - het land van duizenden meren
• Litouwen - het land van de kruisen
• Litouwen - Een rivier van melk
• Litouwen: land waar de veenbes groeit
• Litouwen: een eigen taal, een eigen identiteit