De reuze, raadselachtige beelden van Paaseiland

In de onmetelijke Grote Oceaan ligt een piepklein stukje land dat de trotse drager is van een unieke collectie raadselachtige reuzenbeelden. De beelden zijn gehouwen uit de kraterwand van een uitgewerkte vulkaan op het eiland en zijn daarna rechtop gezet. Onderstaand artikeltje bekijkt de geschiedenis van Paaseiland, hoe de beelden gemaakt werden en welke onderlinge verschillen deze beelden kenmerken.

Eenzaam Paaseiland

Er wordt wel gezegd dat Paaseiland een van de eenzaamste plekken op aarde is.

De ligging

Het 25 km lange eiland ligt in de Grote Oceaan op bijna 2.000 km afstand van het eerstvolgende eiland en meer dan tweemaal zo ver van een grote landmassa.

De eerste Europeanen

De eerste Europeanen die voet zetten op Paaseiland waren Nederlandse zeelui. Ze noemden het eiland Paaseiland omdat de dag waarop zij op het eiland aan kwamen op Paaszondag 1722 was. De Nederlandse kapitein, Jacob Roggeveen, ontdekte dat de eilandbewoners uit twee rassengroepen bestonden. Kapitein Roggeveen maakte ook melding van de kolossale, gebeeldhouwde stenen beelden die de eilandbewoners schenen te vereren.

Opmerking
De kolossale beelden waren in feite uit zwaar geërodeerd vulkanisch gesteente gehakt.

Bevolkingsdichtheid

De bevolkinsgsdichtheid van Paaseiland fluctureerde:

• In 1770 werd Paaseiland herontdekt door een groep Spanjaarden uit Peru. Zij schatten destijds het inwonersaantal op 3.000;
• Slechts vier jaar later (in 1774) trof Kapitein James Cook op zijn tweede Zuidzeereis 600 - 700 mannen en maar 30 vrouwen aan;
• Begin 19de eeuw herstelde de bevolking zich enigszins;
• In 1862 kreeg de bevolking het zwaar te verduren toen de Peruaanse regering 1.000 mannen als slaven meenam naar het vaste land. Na een paar maanden brachten ze vijftien overlevenden (geïnfecteerd met pokken en tbc) terug. Omdat de eilandbewoners geen afweer tegen deze ziekten hadden, stierven er velen.

Opmerking
Die sterke bevolkingsafname verklaart voor een gedeelte waarom er zo weinig bekend is over de herkomst van de eilandbewoners. Er was geen schrift op Paaseiland en met iedere dode boetten orale traditie en cultuur aan duidelijkheid in. Hoewel er op het eiland vele houten tabletten met ingekerfde pictogrammen zijn gevonden, heeft niemand die nog kunnen ontcijferen.

Hotu Matu'a

Algemeen

Inboorlingen hebben kapitein James Cook verteld dat er 22 generaties waren verstreken sinds aanvoerder Hotu Matu'a hun voorouders naar het eiland had gebracht, maar zij konden niet zeggen waar zij vandaan kwamen. Voor wat betreft de herkomst bestaan er twee hoofdtheoriën, die allebei tot op zekere hoogte waar kunnen zijn:

1. Afkomstig van andere Polynesische eilanden

Deze theorie werd in 1930 door Alfred Metreaux naar voren gebracht. Veel archeologen zijn deze mening toegedaan. Er zijn culturele overeenkomsten tussen Paaseiland en andere Polynesische eilanden en die reis zou korter geweest zijn dan voor de kolonisten, die uit het oosten kwamen. Vondsten tonen aan dat dit rond het jaar 500 gebeurd moet zijn.

2. Afkomstig uit Zuid-Amerika

Een theorie van de Noorse archeoloog en antropoloog Thor Heyerdahl. Thor wees op de fysieke overeenkomsten tussen veel van de langhoofdige Paaseilandbeelden en een aantal Zuidamerikaanse volkeren. Hij beweerde dat het hoofdvoedsel op het eiland (de zoete aardappel) alleen uit het Amazonegebied had kunnen komen en dat zaadverspreiding over zulke grote afstanden onwaarschijnlijk was. Ten slotte bewees hij dat zo'n reis mogelijk was door zelf de Grote Oceaan van Zuid-Amerika naar Polynesië over te steken met de Kon-Tiki (een vlot gemaakt van balsahout).

De drie cultuurperioden

Algemeen

Wie de bewoners van Paaseiland ook waren, zij maakten de beroemdste stenen beelden ter wereld. De antropologen hebben drie cultuurperioden kunnen vaststellen in de geschiedenis van het eiland. Ze deden dat door de resten van beelden en andere door de mens gemaakte voorwerpen te bestuderen alsmede door te luisteren naar fragmenten van legenden.

a. De eerste periode vanaf ongeveer 380 na Christus

De meeste beelden uit deze periode waren menselijke figuren, gehouwen uit vulkanische slakken of basalt. Deze vroegste beelden stellen knielende mannen voor en zijn van verschillende steensoorten gemaakt. Dit in tegenstelling tot de latere beelden. De overeenkomst tussen deze beelden en figuren uit het pre-Inkatijdperk in Zuid-Amerika ondersteunen Thor Heyerdahls theorie dat sommige eilandbewoners daar vandaan kwamen.

b. De tweede of middenperiode die omstreeks 1100 begon

In deze periode ontstond het beeld dat nu als kenmerkend voor het eiland wordt beschouwd: de moai, met het bovenlijf van een man, een gestileerd hoofd, ingelegde ogen en lange oorlellen. Veel moai hebben ogen van wit koraal, met irissen van rode vulkanische slak of zwarte steen. De beelden werden uit een dode vulkaan gehakt in Rano Raku aan de oostkant van het eiland. Door de eeuwen heen maakte men steeds grotere beelden en verscheen er een rood hoofdbedekkend ornament of pukao op het hoofd. De rode tufsteen voor de pukao is afkomstig uit een krater in het westelijke Punapau. De pukao van 11 ton gewicht balanceert op het hoofd van het beeld. De beelden stonden op getrapte stenen patforms de zgn. ahu, waar maximaal twaalf figuren op rustten. Deze unieke beeltenissen stellen waarschijnlijk de leiders voor, die na hun dood vergoddelijkt werden.

Opmerking
Er zijn kleine verschillen tussen beelden uit dezelfde periode. De meeste beelden uit de middentijd staan aan de kust. Er is echter ook een groep van zeven in Akivi, een plaats ongeveer 1,5 km landinwaarts gerekend vanaf de westkust.
De beelden op het NauNauplatform in de Anakenabaai (die in 1978 werden gerestaureerd) staan met hun rug naar de plaats waar aanvoerder Hotu Matu'a zou zijn geland. Hij noemde het eiland 'Te Piro o te Heuca' (de navel van de wereld). Dit is waarschijnlijk een verwijzing naar de geïsoleerde ligging van het eiland.

c. Het begin van de derde of late cultuurperiode in ongeveer 1680

Dit tijdperk lijkt samen te zijn gevallen met het uitbreken van een burgeroorlog tussen de twee volkeren die voorheen vreedzaam hadden samengeleefd. Dat kan gebeurd zijn toen de bomen schaars werden. Vissersboten konden niet vervangen worden en de bodem verarmde. Toen de voedselvoorraad slonk, braken er gevechten uit tussen de sociaal dominante 'langoren', mogelijk uit Zuid-Amerika, en de ondergeschikte 'kortoren' uit Polynesië, die als overwinnaars uit de strijd kwamen. Volgens een legende werden vrouwen en kinderen gevangen en opgegeten, wat zou verklaren waarom kapitein Cook zo weinig vrouwen aantrof op het eiland. Tijdens het conflict namen de 'kortoren' de platforms over en trokken de beelden omver.

Opmerking
Veel bezoekers aan dit eiland uit de 19de eeuw verhaalden herhaaldelijk over oorlog en hongersnood en er kwam pas verbetering in de toestand toen Chili het eiland in 1888 annexeerde. De bevolking herstelde zich en geleidelijk kwam het eiland in het middelpunt van de wetenschappelijke en toeristische belangstelling te staan.

Het vervaardigen van de beelden

Het uithouwen, overbrengen en oprichten van de beelden was een enorm karwei. Men denkt dat 30 mannen een jaar bezig waren met het uithakken van een groot beeld. De voorkant en zijkanten vormde men ter plaatse. Pas dan werd het beeld losgehakt, waarna men het in een kuil liet zakken en de achterkant vormde. Het beeld werd op een slee gebonden en naar zijn standplaats gebracht, 6 km verderop. Hiermee waren 90 mannen twee maanden bezig. De pukao werd op zijn plaats gehouden met balken die aan het hoofd waren vastgebonden. Door middel van een heuvel van stenen tilde men het beeld langzaam overeind. Werd de heuvel hoger, dan stak men een dwarsbalk onder het hoofd als hulp bij het krikken. Stond het beeld bijna rechtop, dan maakte men touwen aan het hoofd vast om het overeind te trekken. Als het beeld stond, werden touwen en slee verwijderd. Het overeind zetten zal ongeveer 3 maanden en 90 mannen in beslag hebben genomen.

Cultus

De huizen waren gemaakt van lava met zoden als dakbedekking. Vanaf ongeveer 1500 na Christus was het dorp Oronga het centrum van de Vogelmancultus. Op veel van de eilandjes bij Oronga nestelen sterns. De eieren van deze zeevogels waren een belangrijke voedselbron voor de eilandbewoners. De man die in de lente het eerste ei vond, werd Vogelman en was dat jaar opperhoofd van het eiland. Op een grote rots, die uitziet op het eilandje Motu Mui bevindt zich en reliëf van een Vogelman.