Middeleeuwse literatuur: Karelromans of Frankische romans

In de middeleeuwen werden aan het Franse hof Frankische of Karelromans geschreven. Ze waren gebaseerd op het leven van de Karel de Grote. De Franse vorsten hoopten zo het prestige van hun kroon te verhogen. De Karelromans maakten ook duidelijk hoe de edelen zich moesten gedragen. Karelromans leverden zo een bijdrage aan het voorbestaan van het feodale rijk. De schrijvers van ridderromans namen het overigens niet zo nauw met de historische werkelijkheid. In de Karelromans werd het beeld van Karel niet zelden geïdealiseerd. Een bekende Karelroman is Karel ende Elegast. Er is geen Frans voorbeeld bekend. Het is een volledig bewaard gebleven, originele ridderroman. In deze ridderroman kan Karel, na een bevel van Gods engel, een fout herstellen.

Het ontstaan van de ridderroman

In de jaren 1150-1250 was de riddertijd op zijn hoogtepunt. Het was de tijd van feodale staten, met een vorst die omringd werd door een aantal hoge vazallen of leenmannen, die van hem een groot stuk grond in leen hadden gekregen. De vazallen hadden eeuwige trouw aan de vorst gezworen. Ze waren verplicht om de vorst diensten te verlenen, zoals het leveren van manschappen in oorlogssituaties. De hoge vazallen, met de titel van graaf of hertog, waren vaak zelf ook leenheer, met een aantal lagere leenmannen onder zich.

In de middeleeuwen werden de ridderromans geschreven om de feodale rijken te laten voortbestaan. In vrijwel alle ridderromans was er sprake van ruzie tussen de vorst en zijn vazallen, of tussen de leenmannen onderling. Ontrouwe en goddeloze vazallen probeerden tevergeefs de door god ingestelde feodale rijken te gronde te richten. Ook heidenen probeerden de feodale rijken te vernietigen. In de ridderromans werd getoond hoe moest worden afgerekend met ontrouwe leenmannen en met heidenen.

Frankische of Karelromans

Waarom men ridderromans liet optekenen aan het hof

De oudste ridderromans ontstonden in de loop van de elfde eeuw in Frankrijk. Het woord roman verwijst naar de Franse oorsprong, want roman betekent verhaal in het romaans, toentertijd de volkstaal in Frankrijk. De chanson de gestes (liederen van heldendaden) werden Frankische of Karelromans genoemd, omdat ze de roemrijke tijd van Karel de Grote (786-814) als uitgangspunt hadden. De Franse koningen zagen Karel de Grote als hun stamvader. Het ophemelen van heldendaden van Karel de Grote gaf hun eigen troon meer aanzien. Bovendien functioneerde Karel de grote in die romans als een modelvorst: van zijn wijze beslissingen kon men leren hoe het moest. Het is om die redenen dat men, ongeveer 250 jaar na zijn dood, aan het hof Karelromans liet optekenen of bewerken.

Op historie gebaseerde romans?

De door trouvères (vinders van historische stof) opgetekende of bewerkte romans waren gebaseerd op historische gegevens over het leven van Karel de Grote. In de loop van de tijd verzon men er overigens van alles bij. Karel de Grote werd sterk geïdealiseerd door hem heldendaden in de schoenen te schuiven waar hij part nog deel aan had gehad. Ook werden historisch onbelangrijke gebeurtenissen veel grootser voorgesteld: een in de historische werkelijkheid onbeduidende veldslag werd in een Karelroman een allesbeslissende veldslag. De in dichtvorm geschreven romans (in dichtvorm om het verhaal beter te kunnen onthouden) werden op marktpleinen of in ridderburcht voorgedragen door rondtrekkende zanger (minstrelen), die zichzelf op de luit begeleidden.

Kenmerken van de Karelromans

De Frankische of Karelromans maken een barbaarse indruk. Het thema van de Karelromans is in de eerste plaats de strijd. Telkens terugkerende motieven zijn moed, lichaamskracht en het recht van de sterkste. Mishandeling is niet ongebruikelijk. Zo straft Reinout van Montelbaen een schildknaap op hardhandige wijze, door hem een oog uit te steken om gehoorzaamheid te leren. In de Karelromans, met een wereld die gekenmerkt werd door een strikte hiërarchie, bloedwraak en trouw, is geen plaats voor harmonie, gelijkheid en beschaafde omgangsvormen. Vrouwen spelen in de Karelromans een volstrekt ondergeschikte rol. Om die redenen worden Frankische of Karelromans ook wel voorhoofse romans genoemd.

Het Roelantslied

De Karelroman Het Roelantslied is een in de twaalfde eeuw gemaakte bewerking van het Franse La Chanson de Roland. In deze ridderroman, waarvan slechts een viertal fragmenten bewaard zijn gebleven, is Karel de grote een voor God strijdende held die, omringd door zijn leenmannen, onbevreesd vecht met de heidense Saracenen.

Met de historische werkelijkheid nam de schrijver het niet zo nauw, want een in de historische werkelijkheid onbeduidend achterhoedegevecht van het leger van Karel de Grote tegen de Basken werd in het Roelantslied een heftige strijd in Ronceveaux tegen de ongelovige Saracenen (de Arabische veroveraars van Spanje). Roelant, de held van het verhaal, met zijn zwaard Durandale en zijn kracht, kan alleen door verraad overwonnen worden. In het dal van Ronceveaux wordt de achterhoede van het leger van Karel, die geleid wordt door Roelant, in een hinderlaag gelokt en vernietigd. Roelant blaast te laat op zijn hoorn om Karel te waarschuwen. Als Karel terugkeert om hem bij te staan treft hij slechts het lichaam van Roelant aan. De Saracenen worden door Karel en zijn leger definitief verslagen.

Reinout van Montelbaen (De vier Heemskinderen)

In de ridderroman Reinout van Montelbaen, ook uit het Frans vertaald en ook slechts gedeeltelijk bewaard gebleven, is Karel een zwakkeling en een wreedaard, die alle bekwaamheid mist om een goed vorst te kunnen zijn.

Verhaald wordt over de niet aflatende strijd van de vier Heemskinderen tegen hun leenheer, de Franse koning. Het ros Beyaert speelt in die strijd een grote, bijna menselijke rol. Pas als Reinout, een van de vier Heemskinderen, het ros Beyaert met molenstenen aan zijn poten in de rivier de Oyse moet verdrinken, komt er een einde aan de strijd. De vier Heemskinderen moeten hun onderwerping aanbieden aan de Franse koning.

Karel ende Elegast

De roman Karel ende Elegast is origineel (geen bewerking uit het Frans). Bovendien is de roman in zijn geheel bewaard gebleven. In deze ridderroman is Karel een simpele christenvorst die door Gods engel gewaarschuwd wordt voor gevaar.

In de ridderroman Karel en de Elegast wordt verteld over een engel, die tot driemaal toe verschijnt in een droom van de slapende Karel. De engel beveelt hem om uit stelen te gaan. Als hij ervan overtuigd is dat het Gods bedoeling is gehoorzaamt hij eindelijk het bevel. In het bos komt hij de in het zwart gedoste ridder Elegast tegen, die ook op dievenpad is. De zwarte ridder vertelt hem dat hij ten onrechte, door een vals beschuldiging, van Karels hof is verdreven. Karel vertelt hem Adelbrecht te heten, en ook van roof te leven. Samen rijden ze naar het kasteel van Eggeric, de zwager van Karel. Elegast treedt binnen in de burcht om te stelen, en hoort dan dat Eggeric van plan is om de koning (Karel) te doden.

Karel begrijpt nu dat God hem niet zonder reden heeft gewaarschuwd. Hij kan nu maatregelen nemen tegen het verraad, en bovendien het onrecht tegenover Elegast herstellen. Op de hofdag, een bijeenkomst van de hoge adel die de volgende dag plaatsvindt, ontkent Eggeric de beschuldiging (dat hij wil proberen om de macht te grijpen). Volgens een oud Germaans gebruik organiseert men een tweegevecht. Een tweegevecht is een godsoordeel, want God zorgt ervoor dat de leugenaar verliest. Natuurlijk wordt Eggeric verslagen door Elegast. Na een urenlang gevecht slaat Elegast, met een geweldige houw, Eggerics hoofd doormidden. Elegast wordt volledig in ere hersteld. Als dank mag hij trouwen met Eggerics weduwe (de zuster van Karel).

Lees verder

• Middeleeuwse literatuur: Arthurromans of Keltische romans
• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Jacob van Maerlant
• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Hendrik van Veldeke
• Middeleeuwse literatuur: mirakelspel Mariken van Nieumeghen
• Middeleeuwse literatuur: ridderromans