Domus Aurea of het Gouden Huis van Nero en de grotesken

Grotesken is de naam voor grotschilderingen die is afgeleid van het Italiaans woord grotteschi. De eerste grotesken werden rond 1500 gevonden bij opgravingen uit de Romeinse tijd in Italië. Met name in de Domus Aurea (het Gouden Huis) van keizer Nero werden veel grotesken aangetroffen. In latere tijde waren de teruggevonden grotesken inspiratiebron voor kunstenaars zoals in de renaissance. Later kwamen bij opgravingen van Pompeji en Herculaneum opnieuw grotesken in beeld.

Domus Aurea met marmer, ivoor en bladgoud

Nero liet zijn Domus Aurea bouwen op een terrein dat was ontstaan nadat tweederde van de stad Rome door brand was verwoest. De Domus Aurea was een paleis met 300 kamers met veel baden en fonteinen op de gangen. De ruimten waren voorzien van veel gepolijst wit marmer, ivoor en bladgoud. De wanden bevatten overal schilderingen waarbij telkens een groep kamers eenzelfde thema had.

Colossus Nero van veertig meter

Het paleis strekte zich uit van de Palatijn (een van de zeven heuvels van de stad) tot de Esquilijn (de grootste van de zeven heuvels). Door zijn besluit daar te bouwen werd het voor de oorspronkelijke bewoners van dat gebied onmogelijk om na de brand terug te keren naar hun oorspronkelijke woonplek en werd de haat tegen de keizer, die toch al bestond, nog vergroot. Wat daar ook aan bijdroeg was de zelfverheerlijking van Nero door een enorm standbeeld (Colossus) van zichzelf bij het paleis te laten plaatsen. Het beeld had een hoogte van ongeveer veertig meter.

Deel van Gouden Huis onder de grond

De wandschilderingen van de Domus Aurea bleven eeuwenlang verborgen onder de grond. Opvolgers van Nero hadden namelijk geprobeerd het paleis van de keizer weg te vagen uit afschuw voor zijn wreedheden. Nadat het Gouden Huis van de kostbaarheden was ontdaan werden delen gesloopt en andere delen volgestort met puin. Later werden er nieuwe gebouwen bovenop gezet zoals de Thermen van Titus en Hadrianus. Door die manier van verbergen bleef echter een deel van het paleis onder de grond behouden.

Grotesken met allerlei figuren en putti

Omdat de behouden gebleven zalen voor een groot deel bedolven waren werden ze geassocieerd met grotten. Vandaar dat de schilderingen de naam grotteschi kregen met de daarvan afgeleide naam grotesken. Na de ontdekking van de grotesken lieten diverse kunstenaars zich aan touwen naar beneden zakken om in de overblijfselen van de zalen de muurschilderingen te bestuderen. Er werden schilderingen aangetroffen van zowel menselijke als dierlijke fantasiefiguren, vazen, maskers en zuiltjes die met elkaar verbonden waren door slingers en wijnranken en putti. Putti zijn mollige en soms gevleugelde naakte figuren van jongetjes die afgeleid zijn van Grieks-Romeinse afbeeldingen van Eros.

Groteskenmotieven geliefd door kunstenaars

In de tijd van de ontdekking van die schilderingen, de renaissance, bestond er grote behoefte aan nieuwe vormen en ornamenten en werd teruggegrepen naar de oudheid. Kunstenaars vonden een bron van inspiratie in de grotesken van de Domus Aurea. Allerlei variaties op die schilderingen werden bedacht en doken van de zestiende tot ver in de negentiende eeuw in heel Europa op. Paleizen en huizen en ook allerhande voorwerpen als aardewerk, wandtapijten, meubels, talrijke gebruiksvoorwerpen en meubelstoffen werden versierd met groteskenmotieven.

Ook grotesken in opgravingen Pompeji en Herculaneum

Een tweede impuls voor het toepassen van grotesken ontstond in de achttiende eeuw toen de Romeinse steden Pompeji en Herculaneum werden ontdekt die eeuwenlang bedolven waren onder de as en de lava van de Vesuvius. In de opgegraven huizen van die steden kwamen ook veel grotesken voor die opnieuw als inspiratiebron dienden. Ook in de negentiende eeuw werden nog veel grotesken toegepast in de architectuur en in interieurs.

Vrije fantasie van kunstenaars

In de grotesken lieten kunstenaars van de renaissance en latere perioden hun fantasie volledig de vrije loop. De latere grotesken hebben in het algemeen een ingewikkelde vlakvulling die is opgebouwd uit talrijke afbeeldingen en versieringen. Opeenstapelingen van menselijke en dierlijke figuren zoals vogels en ook bloemen werden versierd met ranken, draperieën en medaillons. Vaak werden grotesken strak symmetrisch uitgevoerd.

Lees verder

• Grotesken, van Gouden Huis fresco’s tot carnavalsmaskers
• Masker, hun gebruik en betekenis
• Commedia dell'arte
• Schuilgaan in Venetië met een masker tijdens carnaval