De Atlantikwall: Stützpunktgruppe Scheveningen

Toen de Duitse bezetter Nederland in 1940 in handen kreeg waren Den Haag en Scheveningen een stad en een kustdorp. Toen zij vijf jaar later de aftocht bliezen waren beide omgevormd tot een vesting: Stützpunktgruppe Scheveningen. De Nederlandse kust werd tijdens de oorlog een belangrijk onderdeel van de Atlantikwall, een kustverdedigingslinie die een eventuele invasie aan de Europese kust moest pareren. Dat voor dit doel veel moest wijken behoeft geen uitleg. Waaruit bestond Stützpunktgruppe Scheveningen en wat heeft de bouw precies betekend voor de inwoners van het stedelijk gebied? Tekst en uitleg van de verschillende onderdelen van de Atlantikwall bij de Hofstad en het vissersdorp.

De Atlantikwall

De Atlantikwall is een kustverdedigingslinie die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog is aangelegd door de Duitsers. De linie is gebouwd over een afstand van 5200km, vanaf het noorden van Noorwegen tot aan de Pyreneeën in Frankrijk. De directe aanleiding voor de aanleg vormde het verloop van de oorlog. Met de stilstand van het offensief aan het oostfront bij Moskou in 1941, het ongeslagen, aansterkende Engeland en inmenging van de Verenigde Staten na Pearl Harbor werd een twee fronten oorlog steeds waarschijnlijker. Om troepen vrij te maken voor het oostfront, werd besloten tot de 'Neue Westwal', welke later werd omgedoopt tot de Atlantikwall.

Het ontwerp

De kustverdediging werd ingericht naar orde van het belang van de locatie. De categorieën waren in orde van licht naar zwaar: Freie Küste, Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunkgruppe, Verteidigungsbereich en Festung. De Atlantikwall was geen muur zoals die in China werd gebouwd met de Chinese muur. Het ontwerp had de structuur van een kralenketting, van verschillende losse onderdelen die samen een linie vormden. De bezetter had het als volgt bedacht.

Een Widerstandsnest
Dit verdedigingsniveau omvatte een licht gemetselde woonschuilplaats of een bergplaats. Zij werden rondom beveiligd met prikkeldraad.

Een Stützpunkt
Een Stützpunkt (ofwel steunpunt) werd opgezet op locaties die een strategisch belang hadden, zoals een havenmond, hoofdkwartier of batterij. De verdediging bestond hier uit een kern van zware bunkers met wanden tot 3,5m dik, artillerie en zware machinegeweren. Manschappen, beschermde loopgraven en mitrailleursposten completeerden het geheel.

De Stützpunktgruppe
Een Stützpunktgruppe werd op locaties van verhoogd strategisch belang gebouwd. De verdedigingslinie omvatte een samenvoeging van steunpunten, aangevuld door rondom lopende tankversperring, zware artillerie en meer manschappen. Van de manschappen werd verwacht dat ze vanuit isolatie wekenlang verzet zouden kunnen leveren.

Het Verteidigungsbereich/Festung
Deze twee namen waren gereserveerd voor de zwaarste categorie verdedigingswerken. De stelling besloeg hierbij een groter gebied en bestond uitsluitend uit zware bunkers, bezat een grotere troepenmacht en beschikte over alle denkbare lichte en zware wapens. Men moest hier vele maanden stand kunnen houden.

De Atlantikwall in Nederland

Het Duitse opperbevel achtte de kans op een invasie het grootst op locaties waar een haven aanwezig was. Die was volgens hen onontbeerlijk voor een geslaagde invasie. De landing aan de Normandische kust bewees het tegendeel. Het verklaart niettemin de manier waarop de verdedigingswerken aan de Nederlandse kust zijn gebouwd.

Het zwaartepunt lag in ons land bij de vier Verteidigungsbereiche: Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Walcheren. Op Den Helder na werden zij in 1944 allen opgeschaald tot Festung, de hoogste categorie. Van de Stützpunktgruppe bestonden er meer, daar werden zo'n zeventien van aangelegd. Een opvallend detail is dat alle eilanden hun eigen Stützpunktgruppe hadden.

Stützpunktgruppe Scheveningen

Hofstad Den Haag was een plaats van aanzienlijk strategisch belang voor de Duitsers. Dat kwam vooral door hun keuze de hoogste militaire en civiele leiding in deze stad te plaatsen. Men hoopte dat daarmee het regime een maximale legitimiteit zou verkrijgen.
Tevens was Scheveningen een kustplaats (met een bescheiden haven), dus de dreiging van een invasie via de stranden was ook aanwezig. Zo was de basis gelegd voor de aanleg van Stützpunktgruppe Scheveningen.

De linie van werken kwam in de praktijk neer op een ononderbroken front van tankgrachten, tankwals (tankmuren), draketanden en bunkers. Vanuit Kijkduin vertrokken liep de linie langs de kust en de stranden, om ter hoogte van het noorderstrand rechtsaf door Meijendel naar Wassenaar te gaan. Men trok vervolgens een ruime cirkel om landgoed Clingendael, waar Reichscommissar Seyß-Inquart zijn residentie had. Daarna ging de linie terug richting de kust tot aan de Sportlaan (nabij de Scheveningse Bosjes Belvedère). Daar sloot hij aan op een tankhindernis (tankgracht) die evenwijdig aan de kustlijn de stad doorkliefde richting Kijkduin.

Bewoners trokken aan het kortste eind
De toewijzing van een Stützpunktgruppe was in de praktijk zeer ingrijpend voor bewoners. Het duin- en kustgebied werd in 1942 tot sperrgebiet verklaard en werd dus ontoegankelijk. Een deel van de bewoners in zowel Scheveningen als Den Haag moest hun huizen uit. Soms was dat om veiligheidsredenen, maar vaak ook omdat hun huizen plaats moesten maken voor de verdedigingswerken. De linie was daarnaast geregeld doelwit van geallieerde bombardementen, die ongewild burgerslachtoffers eisten.

Achtereenvolgens zullen de belangrijkste onderdelen van Stützpunktgruppe Scheveningen worden beschreven, namelijk: de boulevard van Scheveningen, Scheveningen Noord & Meijendel, landgoed Clingendael, het Haagse Bos en de tankgrachtzone in Den Haag.

Scheveningen: de boulevard
De boulevard van Scheveningen werd bij de bouw van de Atlantikwall in 1942 aangewezen tot sperrgebiet. Behalve dat men er het strand niet meer op mocht, werd er in een wijde zone een avondklok ingesteld. Opvallend aan Stützpunktgruppe Scheveningen is de plaats samen met de andere chique badplaats Katwijk aan Zee tamelijk intact is gebleven. Plaatsen als Zandvoort, Noordwijk als Ter Heijde (Westland) konden zich daarop niet beroepen en verdwenen gedeeltelijk of geheel onder de slopershamer.

Wel verrees er op de boulevard een enorme tankwal en werd de haven voortaan bewaakt met behulp van bunkers. Op de oevers van de haven stonden draketanden om het afzetten van tanks op de wal onmogelijk te maken. Op het strand werden stalen kruizen neergezet, waaraan mijnen waren gemonteerd. De winkeltjes aan de boulevard, evenals het in de oorlog gebombardeerde Oranjehotel waren na de oorlog volledig vernield. Zoals gezegd moest een deel van de huizen nabij de boulevard ook plaats maken voor de linie.

Aanwezigheid (2015): Nauwelijks, slechts resten van een Nederlandse bunker in 'Seinpostduin'.

Scheveningen Noord & Meijendel
Verder naar het noorden toe ligt een van de meest intacte delen van de Stützpunktgruppe. Hier hadden de Duitsers hun zware geschut geplaatst, in een groep bunkers dat samen kon optreden tegen vliegtuigen en schepen (tot wel twintig kilometer op zee). Vijf bunkers, waaronder de imposante vuurleidingsbunker liggen nog altijd zichtbaar op de duinen. Vanaf deze plek richting de Waalsdorperweg waren een tankwal en draketanden gebouwd, met de bedoeling om een zijwaartse aanval vanuit het noorden op Scheveningen en Den Haag onmogelijk te maken. Nabij het huidige TNO gebouw (2015) is het meest landinwaartse stuk van de muur nog te bezichtigen. De linie steekt ten oosten van TNO de weg over en gaat daar verder als tankgracht. Aan de noordzijde van landgoed Clingendael is deze gracht nog zichtbaar aanwezig. Ook zijn daar restanten te vinden van bunkers. Dit is tevens het punt waarop de linie aan takt op het Stützpunkt Clingendael.

Aanwezigheid (2015): Ja, verschillende bunkers, anti tankwals en tankgrachten zijn nog te zien.

Stützpunkt Clingendael: de residentie van Seyß-Inquart
Naarmate de oorlog vorderde werd de Hofstad steeds gevaarlijker voor het Duitse bestuur en haar hoogwaardigheidsbekleders. Men vreesde vooral de bombardementen die de Engelsen met een steeds grotere frequentie uitvoerden. Vrijwel alle Duitse gezagsdragers vluchtten daarom naar het veiliger oosten van het land. Uiteindelijk werd een iemand verzocht te blijven: Reichscommissar Seyß-Inquart. Zijn vluchten zou volgens de nazi-top lijken op lafheid, dus hij gehoorzaamde onder de voorwaarde dat hij meer bescherming kreeg. In herfst 1942 kwam zijn verhuizing vanuit het Haagse centrum in zicht; op landgoed Clingendael werd een enorme woonbunker gebouwd. Het gebouw werd ontworpen in de boerderijstijl, een bouwstijl die door de Duitsers regelmatig als dekmantel werd gebruikt voor manschapsbunkers.

Afmetingen als een nokhoogte van vijftien meter en muren tot vier meter dik waren onderdeel van het ontwerp. Verder werd er luchtafweergeschut geplaatst op het dak en werd het terrein rondom bewaakt met bunkers. Het geheel van beschermingsmaatregelen zou Stützpunkt Clingendael gaan heten en werd onderdeel van de steungroep Scheveningen.

Aanwezigheid (2015): Ja, de boerderijbunker op landgoed Clingendael, vlakbij de hoek van de Therese Schwartzestraat

Het Haagse Bos & Laan van NOI[
Het Haagse Bos grensde (en grenst) aan landgoed Clingendael. Om de omcirkeling van Clingendael volledig te maken werd in het bos een tankgracht gegraven. Deze begon bij de Benoordenhoutseweg, sneed vervolgens een stuk af van het Malieveld en ging daar het Haagse Bos in. De 'vijandzijde' van het bos werd gerooid voor een vrij schootsveld, het bos aan de andere zijde gebruikten de Duitsers voor hun eigen dekking.

Aanwezigheid (2015): Nee, de tankgracht is na de oorlog gedempt, de bunkers die erbij hoorden zijn opgeruimd.

De tankgrachtzone en tankwal in Den Haag
Het meest tragische bouwwerk voor de Hagenaren was vermoedelijk de tankgracht bij de Sportlaan. Die volgde op de Duitse constatering dat ook in bebouwd gebied een onneembare verdedigingszone moest komen. Men besloot de tankgracht ter hoogte van de Sportlaan te graven, nabij de toenmalige Haagse Beek en evenwijdig aan de kust. Over een breedte van 200 meter breed werd alles gesloopt wat er stond. Zo'n drieduizend woningen, drie kerken, een school en een ziekenhuis moesten wijken. In de zone die vrijkwam werd een zigzaggende tankgracht gegraven, welke werd verdedigd met antitankgeschut en machinegeweren. Aan de noordzijde van de Sportlaan, sloot de gracht aan op de tankwal afkomstig uit omgeving Haagse Bos.

In 2014 is door het Museon een wandelroute opgezet, die de tankgracht als basis heeft.

Aanwezigheid (2015): Nee, de zone werd direct na de oorlog opnieuw bestemd met behulp van architect 'Dudok'.

List en bedrog
De bezetter was creatief. Dat bleek telkens weer als men probeerde de geallieerden op het verkeerde been te zetten. Om de functie te verholen camoufleerde men bunkers en tankmuren. Misschien wel de meest geestige methode was door ze te beschilderen. De verf moest ze doen lijken op winkeltjes, huizen, schuren, of wat men maar wilde. Dat lijkt onrealistisch, maar het kon zowaar werken omdat het zicht dat de geallieerden hadden vanuit de lucht nogal beperkt was. Men kwam zo ook op het idee om sommige luchtafweerinstallaties niet van geschut te voorzien; in werkelijkheid werd een constructie van houten palen in elkaar geschroefd en naar de hemel gericht.

Ook de truc van manschapsbunkers die werden verkleed als boerderijen kwam uit deze koker. Zij werden gebouwd in een bouwstijl die leek op de stijl waarin de Hollanders hun schuren (boerderijen) bouwden. Een goed voorbeeld van zo'n 'boerderij' is de bunker van Seyß-Inquart op landgoed Clingendael. Op deze bunker werden in 1945 trouwens voor de grap een paar Engelse bommen geworpen; de dekmantel was doorzien!

Terug naar huis: van Stützpunktgruppe naar badplaats en Hofstad

Na de oorlog was er in eerste instantie weinig prioriteit om het Duitse beton af te breken, er was een nijpend tekort aan woonruimte en dus ging de bouw van huizen voor. Alleen de meest storende stukken van de stelling werden in 1945 nog afgebroken, zoals de tankwal en de bunkers aan de boulevard van Scheveningen en de tankmuren in de stad. Langzaam verdwenen er gedurende de jaren 50 en 60 stukken van de Atlantikwall. Tot in de jaren 80 mensen begonnen in te zien dat er een zekere historische waarde aan kleefde.

Sommige van de bunkers hebben na de oorlog een praktische invulling gekregen, zoals oefenruimtes voor muzikanten, WOII-musea en opslagruimtes. Andere bunkers zijn ontoegankelijk gemaakt en staan slechts bloot aan de natuurlijke elementen. Het is merkbaar, met de opkomst van een nieuwe generatie komt er hernieuwde aandacht voor het onderwerp. De wandelroute die het Museon in 2014 uitzette en de restauratie van diverse bunkers in Den Haag zijn daarvan een teken. De megalomane verdedigingswerken blijven boeien, voorlopig wel!

Lees verder

• WO II: de verdedigingswerken van Nederland
• De Atlantikwall: Festung IJmuiden
• De Atlantikwall: Festung Norwegen