Handelsposten van de VOC op Makassar

Het hedendaagse Makassar is de hoofdstad van de Indonesische provincie Zuid-Celebes en is gelegen op het gelijknamige eiland Celebes (in het Indonesisch Sulawesi Selatan genoemd). In de zeventiende en achttiende eeuw was de zuidwestelijke stad Makassar een belangrijk handelscentrum voor hout en katoen en in de jaren dat de VOC er actief was opende ze dan ook twee handelsposten en een schans. De Celebes zijn zeer centraal gelegen en worden in het noorden door middel van de Celebeszee gescheiden van de eilanden die behoren tot de Filipijnen. In het oosten scheidt de Bandazee de Celebes van de Banda-eilanden en in het zuiden scheidt de Javazee het eiland van de kleine Soenda-eilanden. In het westen vormt de Straat van Makassar een natuurlijke scheiding tussen de Celebes en het eiland Borneo.

Inhoud

• Nederlandse handelsposten in Makassar
• De ontdekking van Makassar
• De VOC aan de macht
• Producten uit Makassar

Nederlandse handelsposten in Makassar

Gedurende de jaren dat de VOC actief was op het eiland Celebes opende ze in het zuiden een tweetal handelsposten met fort en een kleine schans (verdedigingswerk). De eerste en belangrijkste handelspost werd gevestigd in de stad Makassar en functioneerde niet alleen als handelspost voor de handel in specerijen, hout en katoen, maar was tevens het bestuurscentrum (hoofdcomptoir) voor de andere Nederlandse handelsposten in het gebied. De handelspost in Makassar was voor de veiligheid gevestigd binnen de muren van het enorme Nederlandse Fort Rotterdam.

Salayar en Boela Comba

De tweede handelspost die door de VOC werd geopend, was gelegen op het kleine eiland Salayar (vandaag de dag Selayar genoemd). Het comptoir in Salayar was belangrijk voor de inkoop van hout en indigo en het bijbehorende Fort Defensie had de taak Aziatische en Europese handelaren van het eiland te houden. Om haar belangen in de Zuid-Celebes te kunnen beschermen besloot de VOC ook een kleine schans te vestigen in de plaats Boela Comba (vandaag de dag Boeloekoempa genoemd), welke werd bemand door een onderkoopman, resident, een eigen bestuur en meerdere VOC-beambten om de schans te beschermen indien nodig.

De ontdekking van Makassar

Over het ontstaan van de stad Makassar zijn niet veel gegevens bekend maar in de zestiende eeuw stond de stad onder leiding van de sultan van Gowa (vandaag de dag een regentschap gelegen in de provincie Makassar). Vermoedelijk liet de sultan van Gowa rond het jaar 1545 een klein fort in de stad Makassar bouwen dat werd beschermd door een aarden omwalling. Bij het bereiken van de zeventiende eeuw kwamen Makassar en de omliggende gebieden onder vuur te liggen, toen de Nederlands handelaren van de VOC diverse pogingen deden om de stad in handen te krijgen. De toenmalige sultan Alla Uding (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) besloot het fort te versterken en de naam Ujung Pandang te geven.

Samenwerking

De reden dat de VOC er op gebrand was het handelsmonopolie van Makassar in handen te krijgen was gelegen in het feit dat de handel in specerijen, katoen en hout zeer winstgevend was en de Nederlanders zagen de andere Europese en Aziatische handelaren liever gaan dan komen. Bij het bereiken van het jaar 1666 lukte het de Nederlandse Gouverneur-Generaal, Cornelis Speelman (1628-1684), om een samenwerking aan te gaan met de sultan van het zuidelijke sultanaat Bone, Aroe Palakka (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) en gezamenlijk pleegden ze een aanval op Makassar. Fort Ujung Pandang viel redelijk snel en kwam in Nederlandse handen en de toenmalige sultan van Gowa, Hasanuddin (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) werd gedwongen een overeenkomst met de VOC te sluiten.

De VOC aan de macht

Op 18 november 1667 ondertekenden Speelman en Hasanuddin het Verdrag van Bongaja waarin werd bepaald dat Makassar en de eilanden Buton, Timor en Bima in handen kwamen van de VOC. De stad Bone werd onafhankelijk verklaard en Fort Ujung Pandang werd door Speelman omgedoopt in Fort Rotterdam, vernoemd naar zijn geboortestad. Nu de VOC het handelsmonopolie van een groot deel van Zuid-Celebes in handen had, maakte ze het haar concurrenten onmogelijk om handel te drijven en iedere handelaar die in of om Makassar handel wilde drijven moest een (dure) vergunning bij de VOC aanvragen. Aangezien Fort Rotterdam zeer gunstig was gelegen aan de haven van Makassar - die door haar vele eilanden in de omgeving zeer rustig gelegen was en de schepen tijdens vrijwel iedere storm veilig hield - en het Fort zelf 'sterk' was, volgens Speelman, werd Fort Rotterdam aangewezen als hoofdcomptoir (bestuurscentrum) van de Zuid-Celebes.

Fort Rotterdam

In 1673 besloot de VOC Fort Rotterdam flink onder handen te nemen en nadat de verbouwing was voltooid had het fort muren van bijna twee meter (!) dik en zeven meter hoog. Op iedere hoek stond een bastion en ook naast de ingang van het fort was een bastion geplaatst om ongenodigde gasten af te schrikken. Voor de veiligheid werden er op de binnenplaats van het fort dertien gebouwen gebouwd waarvan het oudste huis dateerde uit het jaar 1686. Deze woning werd door de VOC het 'Speelman Huis' genoemd om de in 1684 overleden Gouverneur-Generaal Speelman te eren. Naast de woning van de gouverneur stonden op de binnenplaats ook woningen voor de manschappen en officieren van de VOC, werd een deel van de gebouwen gebruikt om handelsgoederen in op te slaan en was in de zuidwestelijke bastion tevens een gevangenis gevestigd. De gevangenis van Fort Rotterdam werd overigens de laatste rustplaats van prins Diponegoro (1785-1855), de leider van de opstand op Oost-Java tegen de VOC.

Producten uit Makassar

De VOC handelde in Makassar voornamelijk in specerijen, hout en katoen, maar Makassar en haar omliggende gebieden stonden in de zeventiende tot en met de negentiende eeuw vooral bekend om de productie van de bekende 'Makassarolie'. De geurige olie werd gewonnen uit de vruchten van de koesambi-boom (ook wel kesambi-boom genoemd) en door de heren gebruikt om hun haar in model te houden. Naar aanleiding van het massale gebruik van de Makassarolie werd ook de antimakassar ontwikkeld; een gehaakt of kanten kleedje dat over het deel van een stoel of bank werd gelegd dat met het hoofd in aanraking kwam.