Eleonora van Aquitanië, middeleeuwse koningin

Eleonora van Aquitanië was koningin van zowel Frankrijk als Engeland in de twaalfde eeuw, zodat ze een van de machtigste vrouwen van haar tijd was. Zij en haar hofhouding waren verantwoordelijk voor het hoofs gedrag aan het hof, bepaalden de etiquette voor de hofmakerij tussen ridders en edelvrouwen in zoverrre dat het het standaardgedrag werd voor de adel doorheen heel middeleeuws Europa.

Koningin van Frankrijk

Eleonora werd in 1122 geboren als dochter van William X, hertog van Aquitanië, de grootste en meest welvarende provincie in het middeleeuwse Frankrijk. Toen haar vader overleed in 1137 erfde zij Aquitanië met nog zeven andere landen; haar broer was als baby gestorven en haar enige zuster was jonger. Als hertogin van Aquitanië werd ze onder de hoede gesteld van koning Lodewijk VI en huwde zijn zoon Lodewijk VII toen ze vijftien was. Enkele dagen later stierf Lodewijk VI en werd ze dus ook koningin van Frankrijk.

In 1146 vertrok Lodewijk VII op kruistocht naar Jeuzalem en Damascus in naam van het christelijk geloof. Ze stond aan zijn zijde tezamen met haar hofdames en vele onderdanen uit haar hofhouding. De legende vertelt dat zij en haar hofdames tijdens de kruistocht als de mythische krijgsvrouwen uit het Oude Griekenland, de Amazones, gekleed gingen als eerbetoon aan de krijgsvrouwen en om te wijzen op de aanwezigheid van vrouwen in de gevechten waarbij het leger van Lodewijk VII betrokken was. De Franse legers waren echter niet zo succesrijk en Eleanore kreeg gedeeltelijk de schuld van de slechte strategische keuzes die een van haar onderdanen maakte. Dit voorval bleef een smet op haar reputatie die reeds bezoedeld was door geruchten dat ze een verhouding met een van haar onderdanen had gehad alsook met haar oom, de prins van Antiochië.

Koningin van Engeland

Eleonora’s huwelijk met Lodewijk VII werd in 1152 ontbonden op basis van bloedverwantschap. Dit argument werd vaker gebruikt om een huwelijk te ontbinden als de bloedband op het moment van het huwelijk niet bekend was. Om te voorkomen dat haar vijanden van haar kwetsbaarheid als alleenstaande heerseres zouden gebruik maken, werd ze zes weken later in de echt verbonden met Hendrik II, graaf van Anjou, hertog van Normandië (in het huidige Frankrijk), die net als Lodewijk haar neef was. Hendrik II werd twee jaar later koning van Engeland. Met hem had ze niet minder dan tien kinderen.

In 1173 kwamen Hendriks zoon, ook Hendrik genoemd, en Eleonora in opstand tegen de koning; zij dwong twee andere zonen om hen bij te staan. Hendrik II onderdrukte de opstand en liet zijn vrouw in hechtenis nemen. Ze werd vastgehouden in gevangenissen in Frankrijk en op verschillende plaatsen in Engeland. Haar opsluiting duurde 16 jaar tot de dag van Hendriks dood in 1189. Ze regeerde aan de zijde van haar zoon, Richard I (Leeuwenhart). Ze overleefde Richard echter en bleef invloed hebben tijdens de regering van haar jongste zoon Jan.

Haar laatste jaren

Op 77-jarige leeftijd reisde ze naar Castilië in Frankrijk, waar ze een van haar kleindochters koos om de vrouw van Lodewijk VIII, erfgenaam van koning Filip II van Frankrijk, te worden. Op de terugreis werd een van haar lijfwachten, een beruchte krijgsheer, gedood door een rivaal. Ten gevolge van dit emotionele trauma werd Eleonora ziek. Ze trok zich terug in haar Frans kasteel in Fontevraud maar haar gezondheid bleef kwakkelen. Eleonora trok zich terug en leefde als een non tot haar dood in 1204. Ze had bijna al haar kinderen overleefd. Ze werd begraven in de abdij van Fontevraud waar ook haar tweede man, Hendrik II, en haar zoon Richard waren begraven.

Eleonora van Aquitanië in het kunstwerk Dinner Party van Judy Chicago

Eleonora van Aquitanië wordt voorgesteld door lelies, zowel op de voor- als achterzijde van de tafellegger, alsook in de verluchte eerste letter van haar naam. De lelie (fleur-de-lys) is het symbool van Frankrijk en vindt men courant terug in de middeleeuwse kunst. Ze wordt gelinkt aan de iris en beide bloemen staan symbool voor de Heilige Maagd Maria. Hun diepblauwe kleur symboliseert Eleonorea’s trouw, de zwaardachtige vorm van de bladeren verwijst naar haar doorboorde hart uit verdriet voor haar zoon, wat op zijn beurt verwijst naar het gesprek tussen Maria en Simeon in Lucas 2:35. De Heilige Maagd werd enorm vereerd tijdens de middeleeuwen. De verwijzingen naar haar op de legger symboliseren Eleonora’s macht als koningin.

Eleonora van Aquitaniës legger is vormgegeven naar de wandtapijten die door edelvrouwen werden gemaakt om als versiering dienst te doen in feodale kastelen of tijdens ceremoniële optochten. De beelden steunen op de wereldberoemde wandtapijten met eenhoornen in een kraal uit de periode 1495-1505. De kraal op de legger is een cirkel om Eleonora’s bord. Het symboliseert haar gevangenschap op last van haar tweede echtgenoot, Hendrik II, en vergelijkt haar macht als koningin met die van de mythische eenhoorn. De bloemenmotieven op de legger zijn afgeleid van de wandtapijten uit de middeleeuwen, ook die met de eenhoornen, die met talloze bloemen waren versierd.